Κινηματογράφος και Εκπαίδευση: μια σχέση εικόνας και ουσίας

“Τα μυστικά του σινεμά
Είναι σαν της ποιήσεως την μαγεία
Είναι σαν ποταμός που ρέει
Εικών εικών και άλλες εικόνες
Κι αίφνης – διακοπή
Cut! Cut! Coupez
(Παρών και ο clackman κάθε τόσο)
Κ’ έπειτα πάλι ο ποταμός
Κ’ έπειτα πάλι εικόνες
Και ουδέποτε χάνεται ο ειρμός
Όχι στο νόημα μα στη μαγεία
Όσο και αν ρέουν τα καρρέ
Βωβού ή ομιλούντος”
Απόσπασμα από ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου

Οι βασικοί στόχοι της διδασκαλίας της τέχνης του κινηματογράφου στην εκπαίδευση ως δραστηριότητας σχετικής με την τέχνη και τον πολιτισμό προβλέπουν τις ακόλουθες προϋποθέσεις:
– Αντιμετώπιση εικόνας ως γλώσσα.
– Κριτική στάση στα οπτικοακουστικά μηνύματα.
– Δημιουργία δύσπιστων θεατών και υποψιασμένων πολιτών.

Οι Βυζαντινοί γνώριζαν τον κώδικα επικοινωνίας της εικόνας και την χρησιμοποίησαν για τη θρησκευτική αγωγή των πολιτών. Σύμφωνα με τον Ιωάννη Δαμασκηνό, η εικόνα ήταν το βιβλίο των αγραμμάτων. Ο βυζαντινός πολιτισμός, μοιάζει με τον σημερινό -τηρουμένων των αναλογιών- ως προς τούτο: ήταν κι αυτός ένας πολιτισμός της εικόνας.

Ο πρώτος που έπιασε το νήμα του αρχαιοελληνικού «ουδέν εν τω νω, ό μη πρότερον εν τη αισθήσει», ήταν ο Κομένιος ο οποίος εναντιώθηκε στη βερμπαλιστική μεσαιωνική διδασκαλία και επεσήμανε στο βιβλίο του Μεγάλη Διδακτική ότι πρέπει όλα να παρουσιάζονται στις αισθήσεις, «…ό,τι ορατό στην όραση, ό,τι ακουστό στην ακοή, ό,τι οσφραντό στην όσφρηση, ό,τι γευστό στη γεύση, ό,τι απτό στην αφή…». Το 1658, εκδόθηκε το πρώτο εικονογραφημένο βιβλίο: Ο κόσμος σε εικόνες του Κομένιου, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για τη διδασκαλία της λατινικής γλώσσας. Η καινοτομία αυτή επέδρασε καταλυτικά στα εκπαιδευτικά ζητήματα και δίκαια ο Κομένιος θεωρείται ο πατέρας της εποπτικής διδασκαλίας και της αυτενέργειας.

Αρχικά, η «εικόνα» στην εκπαίδευση σήμαινε την απεικόνιση ως αναπαράσταση προσώπων, ζώων, γεγονότων, καταστάσεων και αντικειμένων. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο όρος «εικόνα» διευρύνθηκε και χρησιμοποιήθηκε για να υποδηλώσει και μια σειρά επικουρικών μέσων διδασκαλίας, όπως φωτογραφίες, σλάιτς, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα κλπ.

Παράλληλα στη διδακτική, ο όρος εποπτεία, δεν περιορίζεται μόνο στην κυριολεκτική σημασία της λέξης που είναι οπτική παράσταση ενός αντικειμένου αλλά δηλώνει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις εντυπώσεις των αισθήσεων, στην εμπειρία του ατόμου και στην σκέψη.

Εκτός από τις εικόνες, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, πολλοί παιδαγωγοί αξιοποίησαν και τις τεχνολογικές ανακαλύψεις της εποχής. Τολμηρός και ευρηματικός στη χρήση των οπτικοακουστικών μέσων στην εκπαιδευτική διαδικασία ήταν ο αββάς Μουανιώ, ο οποίος, εισήγαγε στο σχολείο τη λατέρνα μάτζικα (μαγικός φανός) και την αξιοποίησε στη διδασκαλία του μαθήματός του.

Στις αρχές του 20ου αιώνα φτάσαμε στη δημιουργία «παιδαγωγικών σχολών» που υποστήριζαν μαζί με την εποπτεία και την αναγκαιότητα της δραστηριοποίησης και της αυτενέργειας των μαθητών κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Η μεγάλη εξέλιξη της τεχνολογίας και η ευρύτατη διάδοση των μέσων μαζικής ενημέρωσης άλλαξε το τοπίο της επικοινωνίας απ’ τη δεκαετία του ΄50 και κυρίως απ’ τη δεκαετία του ΄60. Η επικοινωνία έγινε πλέον μαζική. Τότε, οι σχέσεις ανάμεσα στον εκπαιδευτικό θεσμό, το σχολείο, και τα οπτικοακουστικά μέσα επικοινωνίας, έγιναν – και εξακολουθούν να είναι- πολύπλοκες.

«Παράλληλο σχολείο» ονόμασαν εύστοχα -απ’ τα μέσα της δεκαετίας του ΄60- γάλλοι κοινωνιολόγοι (Ζωρζ Φρήντμαν, Λουί Πορσέ κ.α.) το τεράστιο δίκτυο μετάδοσης γνώσεων, πληροφοριών και γενικότερης παιδείας, που αποτελούσαν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ) και εύχονταν μια γόνιμη συνεργασία ανάμεσα στο επίσημο σχολικό πρόγραμμα και το παράλληλο σχολείο. Έκτοτε τα ΜΜΕ γνώρισαν εκρηκτική ανάπτυξη αλλά το επίσημο σχολείο αντιμετώπισε με επιφυλακτικότητα ή και αντιστάθηκε στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και στις καινοτομίες. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η χρήση των εικόνων στην εκπαίδευση και τη διδασκαλία έγινε γενικά αποδεκτή και σε πολλές περιπτώσεις η σημασία της υπερεκτιμήθηκε.Ο Ζαν Πιαζέ, με αφορμή το γεγονός αυτό παρατήρησε εύστοχα ότι: «Εκτός απ’ το βερμπαλισμό του λόγου, υπάρχει κι ο βερμπαλισμός της εικόνας».

Εικονολάτρες και εικονοκλάστες: Η εμφάνιση της τηλεόρασης και των ποικίλων άλλων οπτικοακουστικών μέσων, άλλαξε εντελώς τα δεδομένα. Η χρήση τους ή μη, ως εποπτικών μέσων στην εκπαίδευση, δίχασε τους ειδικούς και κάποτε θύμιζαν εικονολάτρες και εικονοκλάστες. Είναι αλήθεια, ότι πολλοί απ’ αυτούς που υποστήριζαν τη χρήση των οπτικοακουστικών μέσων στην εκπαίδευση, είχαν υπερβολική πίστη στην παντοδυναμία των σύγχρονων τεχνολογιών. Διατύπωσαν πολλές ανεδαφικές απόψεις, απ’ τις οποίες το επίσημο σχολείο ένοιωσε ν’ απειλείται. Πολλές λαθεμένες εκτιμήσεις, οφείλονταν στην άγνοια της γλώσσας της εικόνας, η οποία είναι βασικός φορέας των οπτικοακουστικών μηνυμάτων. Ξεκινώντας απ’ την απλουστευτική θέση ότι η εικόνα αποτελεί ευκολότερο κώδικα απ’ τη γραπτή γλώσσα, υποβάθμιζαν τελείως κάτι πολύ σημαντικό, ότι δηλαδή: Η εικόνα δεν αποκωδικοποιείται απ’ όλους με τον ίδιο τρόπο.

Απ’ την άλλη, αυτοί που δικαιολογημένα ερευνούσαν και τις αρνητικές επιπτώσεις των ΜΜE, στα παιδιά και τους νέους, περιορίστηκαν σ’ ένα στείρο αρνητισμό και αγνόησαν το εξής σημαντικό: Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, αν ενταχθούν με σωστό τρόπο στην εκπαίδευση, ως διδακτικά μέσα και ως αντικείμενα μελέτης, μπορούν να συμβάλλουν στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση , στον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων στην εκπαίδευση και στην εξασφάλιση περισσότερων ευκαιριών σε όλους τους μαθητές.

Είναι γεγονός ότι πολλές έρευνες και μελέτες εντόπισαν ποικίλες αρνητικές επιπτώσεις των ΜΜΕ στα παιδιά και τους νέους. Οι βλαβερές συνέπειες της τηλοψίας, απασχόλησαν και απασχολούν τους ερευνητές σ’ όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη. Η εμφάνιση του κυβερνοχώρου προκάλεσε νέους προβληματισμούς, αναλύσεις και διαμετρικά αντίθετες τοποθετήσεις.

Χωρίς αμφιβολία η εποχή μας είναι εποχή αποδόμησης πολλών παλιών στοιχείων αλλά και αναδόμησης ενός πολιτισμού που σήμερα δυσκολευόμαστε να προσδιορίσουμε. Αυτή τη στιγμή δυο καινούριες «θεότητες», ζητούν να παραμερίσουν τις παλιότερες. Η μία είναι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές (Η/Υ) και η άλλη (που βγήκε όπως η Αθηνά απ’ το κεφάλι του Δία) το διαδίκτυο (Internet).Τα οπτικοακουστικά μέσα επικοινωνίας και η σύγχρονη τεχνολογία δημιούργησαν μια νέα εποχή και επηρεάζουν πλέον καταλυτικά τη ζωή των ενηλίκων , των παιδιών και των νέων. Άλλαξαν τις συνήθειες των ανθρώπων. Το σχολείο, είναι αδύνατο να αγνοήσει αυτή την πραγματικότητα. Ακόμη κι αν ήθελε να την παρακάμψει δεν θα μπορούσε. Ανεπαισθήτως, που λέει κι ο ποιητής, θα κλεινόταν από τον κόσμο, έξω. Θα αυτοαναιρείτο δηλαδή, αφού θα καταργούσε μια θεμελιώδη διδακτική αρχή, που είναι η αρχή της εγγύτητας προς τη ζωή, σύμφωνα με την οποία η διδασκαλία και γενικά το σχολείο, πρέπει να έχουν στενή επαφή με τη ζωή, για την οποία εξ άλλου προετοιμάζουν τους μαθητές.

Βεβαίως για να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας στην εκπαιδευτική διαδικασία, πρέπει να εκπαιδευτεί ένας αριθμός εκπαιδευτικών, για να εξοικειωθούν όχι μόνο στη χρήση τους αλλά και στην αποκρυπτογράφηση της γλώσσας τους. Το ζητούμενο σ’ ένα σύγχρονο σχολείο, δεν πρέπει να είναι γενικά και απλώς η χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας αλλά κυρίως η γνώση των εξής: για ποιο σκοπό, με ποιο τρόπο, πότε και πόσο αξιοποιούμε τα οπτικοακουστικά μέσα επικοινωνίας.
Info: «Κάμερα Ζιζάνιο» του Διεθνούς Φεστιβάλ Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους.

Πρακτικά ημερίδας με θέμα: «Κινηματογράφος & Εκπαίδευση»
Κυριακή 11 Μαρτίου 2007, ώρα 10:30 – 14:00
Αίθουσα ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ του Δήμου Χολαργού