Πρώτη διαπίστωση από τη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας:
Η πρώιμη ελληνική θρησκεία προήλθε ή επηρεάστηκε σημαντικά από σαμανιστικές πρακτικές των στεπών της κεντρικής Ασίας, διαμέσου της ελληνικής αποικίας της Ολβίας στην Σκυθία, στη βόρεια ακτή της Μαύρης θάλασσας με κατάληξη τις πεδιάδες της Θεσσαλίας.
Β
Πίνακας περιεχομένων
- Επισκόπηση
- Προϊστορία
- Αρχαϊκή και κλασική περίοδος
- Ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδος
- Ύστερη Αρχαιότητα και Μεσαίωνας
- Αναγέννηση και Διαφωτισμός
- Αναβίωση του Παγανισμού
- Μυθολογία
Β
Επισκόπηση
Φαίνεται πιθανώς παραπλανητικό να μιλά κανείς για αρχαιοελληνική θρησκεία υπό την οπτική γωνία του παρόντος, καθώς οι Αρχαίοι Έλληνες δεν διέθεταν κάποιον όρο για την θρησκεία με την έννοια μίας μεταφυσικής διάστασης, ύπαρξης διακριτής των άλλων διαστάσεων και θεμελιωμένη στην αντίληψη ότι οι θεοί ασκούν κάποιου είδους έλεγχο στις τύχες του ανθρώπινου γένους, απαιτώντας συνεπώς αναγνώριση ως απαραίτητη συνθήκη για τη σωτηρία. Αναφερόμενοι στις θρησκευτικές πρακτικές τους οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον γενικό όρο τα θεία (κυριολεκτικά όσα σχετίζονται με τους θεούς), χωρίς να υπονοούν την ύπαρξη κάποιου συγκεκριμένου συστήματος «πίστεων». Στην πραγματικότητα, δεν είχαν καν τη λέξη πίστη, με οποιαδήποτε από τα σύγχρονα νοήματά της. Αυτά βέβαια όσον αφορά στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο, καθώς η έλλειψη αρχαιολογικής μαρτυρίας για την εποχή του χαλκού, τη νεολιθική κ.τ.λ. δεν επιτρέπει τη διατύπωση απόψεων για κάποιο οργανωμένο σώμα θρησκείας, παρά μόνο για περιρρέουσες λατρευτικές πρακτικές, οι οποίες, αν και κατά τόπους διαφοροποιημένες, σχημάτιζαν ένα πανελλαδικό σύνολο.
Βάσει των παραπάνω στην πολυθεϊστική λατρευτική πρακτική των Ελλήνων, εφεξής καλούμενη θρησκεία, περιλαμβάνονταν ανθρωπόμορφες θεότητες με διακριτή προσωπικότητα και ενίοτε ειδικές ιδιότητες -που προσέδιδαν και διαφορετικούς τίτλους ή επίθετα- κατηγοριοποιημένες σε τέσσερα διαφορετικά είδη:
1. Ουράνιες θεότητες (Δωδεκάθεο, Διόνυσος κλπ.)
2. Χθόνιες θεότητες (Άδης, Περσεφόνη, Εκάτη, Χθόνιος Ερμής, Δήμητρα χθόνια, δαίμονες κλπ.)
3. Ήρωες (Ταφικές λατρείες θεοποιημένων ανθρώπων, εξαιτίας των άθλων και της υπηρεσίας τους προς την κοινότητα, ενίοτε με δικά τους ιερά, όπως ο Ηρακλής και Ασκληπιός)
4. Ξένες θεότητες (Κυβέλη, Ίσις κλπ.)
Σημαντικό χαρακτηριστικό για την αρχαία ελληνική θρησκεία εκτός του μύθου είναι η ιεροτελεστική φύση της. Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Ελλήνων ήταν γεμάτος τελετουργικά δρώμενα που θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν με τη σειρά τους σε:
1. Θυσίες (αιματηρές, αναίμακτες και ωμοφαγία)
2. Υγρές προσφορές (σπονδές και χοές)
3. Προσευχές (συνοδευτικές της ομαδικής ιεροτελεστικής πρακτικής ή ατομική προσευχή - πράξη)
Οι ελληνικές λατρευτικές πρακτικές τελούνταν σε οικογενειακό και κοινοτικό πλαίσιο, σε εορτασμούς της πόλης και σε πανελλήνιο επίπεδο. Ο Αγαθοδαίμων ή ο Ερμής Προπύλαιος, η θεά Εστία, οι χθόνιοι δαίμονες λατρεύονταν σε καθημερινή βάση με υγρές προσφορές και προσευχές. Σε κοινοτικό επίπεδο, οι λατρείες σχετίζονταν με τη φυλή, τη φατρία και τον δήμο, ενώ στο επίπεδο της πόλης εξαρτιόταν από το διακριτό θρησκευτικό ημερολόγιο που υιοθετούσε κάθε πόλη ξεχωριστά. Τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα ή Νεμεία ήταν λατρείες που τελούνταν σε πανελλαδικό επίπεδο. Χαρακτηριστική είναι η ανυπαρξία κεντρικά οργανωμένου ή συντονισμένου ιερατείου, σε αντίθεση με παλαιότερες θεοκρατικές κοινωνίες όπως η Αίγυπτος. Η θρησκευτική λατρεία και η πόλη ήταν τόσο στενά συνδεδεμένες που συνήθως δεν συντηρούσε η εκάστοτε κοινότητα επαγγελματίες ιερείς, αλλά εμπιστευόταν τις ιεροτελεστίες σε επιφανείς πολίτες ή αξιωματούχους.
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούσαν οι μυστηριακές λατρείες. Αναδυόμενες αρχικώς από προϊστορικές πρακτικές που επιβίωσαν στο χρόνο, δεν συσχετίζονταν με το κοινοτικό ή οικογενειακό πλαίσιο της τυπικής, «αστικής» θρησκείας. Μετά την αρχαϊκή εποχή απέκτησαν σταδιακά έναν πιο μυστηριακό και μεταφυσικό χαρακτήρα, σχετιζόμενες με όψεις της ελληνικής φιλοσοφίας, και κάποιες εξ αυτών τέθηκαν υπό κρατικό έλεγχο.
Β
Προϊστορία
Η πρώιμη παλαιολιθική εποχή στην Ευρώπη, περίπου 800.000 π.Χ., συνδέεται πιθανώς με την κατοίκηση του ελλαδικού χώρου, με αρχαιότερη αξιόπιστη μαρτυρία το κρανίο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Ενδείξεις, ωστόσο, για πιθανές ταφικές πρακτικές και χρήση ώχρας έχουμε πολύ αργότερα, κατά τη μεσολιθική περίοδο ιδιαίτερα από το σπήλαιο Φράγχθι, όπου εκτός των εννέα ταφών ανακαλύφθηκαν και δύο καύσεις, χειρόμυλοι με ίχνη ώχρας και πρώιμες προσφορές οστρέων, εν είδει κτερισμάτων.
Σε ό,τι αφορά στη μέση και νεότερη νεολιθική εποχή, στον ελλαδικό χώρο η αρχαιολογική μαρτυρία μας δίνει μια εικόνα της άποψης του νεολιθικού ανθρώπου επίσης μέσω των ταφικών εθίμων, που υποδηλώνουν σεβασμό στους νεκρούς και πίστη στη μεταθανάτια ζωή. Θρησκευτική ερμηνεία σε ευρήματα αυτής της εποχής έχουν επιχειρήσει τόσο η Μαρίγια Γκιμπούτας όσο και ο Κόλιν Ρένφριου, βασισμένοι στα ευρήματα μιας από κοινού διενεργηθείσας ανασκαφής στην αρχαιολογική θέση Σιταγροί.
Η μελέτη της μινωικής και μυκηναϊκής θρησκείας όπως και η επιβίωσή της στην ιστορική περίοδο του ελληνικού πολιτισμού, διατήρησε παλαιότερα και διατηρεί ακόμα αμείωτο το ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής έρευνας. Υφίσταται ευρέως η άποψη ότι η προϊστορική θρησκευτική περίοδος επικεντρωνόταν στη λατρεία μιας παγκόσμιας φυσικής θεάς και του αρσενικού της αντίστοιχου που αναπαριστούσε τον ημερολογιακό κύκλο της φυσικής βλάστησης. Αυτή η λατρεία ήταν στενά συνδεδεμένη με τον θεοποιημένο Ήλιο, τον φορέα του φωτός και της Άνοιξης. Η τοπική ονοματοδοσία και η διάσπαση του αρχικού αρχετύπου σε κατηγοριοποιημένες ιδιότητες φαίνεται πως απέδωσε διαφορετικές όψεις αυτών των αρχικών θεοτήτων με διαφορετικά ονόματα, τα οποία διατηρήθηκαν στην ιστορική περίοδο.
Β
Αρχαϊκή και κλασική περίοδος
Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων, γεγονός που επηρέασε σημαντικά τις πολιτισμικές εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο, φαίνεται πως άλλαξαν και οι λατρευτικές συνήθειες. Η διακοπή της λατρείας στα ανακτορικά ιερά φαίνεται πως ώθησε προς την κατεύθυνση νέων υπαίθριων λατρευτικών κέντρων, με παράλληλη ανάπτυξη της ηρωικής λατρείας. Η λατρεία θεοτήτων -γνωστών όπως φαίνεται ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή- οι οποίες θα συγκροτήσουν αργότερα το Δωδεκάθεο είναι παρούσα σε ιερά όπως αυτά της Αρτέμιδος του Δία, του Απόλλωνος ή Απέλλωνα, της Αθηνάς και του Ποσειδώνα στην Αττική, την Πελοπόννησο ή τη Σάμο και σε ναούς της μέσης γεωμετρικής περιόδου στην Έφεσο και την Ερέτρια με έντονη αναθηματική δραστηριότητα.
Κατά την αρχαϊκή εποχή ο Όμηρος και ο Ησίοδος παίζουν το ρόλο τους, με τα δημοφιλή επικά τους ποιήματα, στην οριστική συγκρότηση και κάποια τυποποίηση του ελληνικού πανθέου, παρά τις κατά τόπους διαφοροποιήσεις. Η θρησκευτική λατρεία αποκτά ισχυρό αστικό χαρακτήρα σε αυτήν την εποχή που θεμελιώνονται οι πόλεις-κράτη ως κεντρικοί πολιτειακοί σχηματισμοί: σκοπός της λατρείας είναι η εξασφάλιση της εύνοιας των θεών σε ατομικό αλλά -ιδίως- και σε κοινοτικό επίπεδο. Καθώς έχει διατηρηθεί η μνήμη της αναπαράστασης φυσικών δυνάμεων ως θεοτήτων, οποιαδήποτε κακοτυχία ή φυσική καταστροφή αποδίδεται στην οργή των θεών. Στους τελευταίους οι Έλληνες προσωποποιούσαν τις κοσμικές δυνάμεις που είναι ισχυρότερες από τον Άνθρωπο και "τη δράση των οποίων αναγνώριζαν στον κόσμο, στην κοινωνική ζωή και στην προσωπική ζωή του ατόμου".
