Ήδη από το τέλος του 12ου αιώνα τετραευάγγελα και ευαγγελιστάρια παρουσιάζουν εικονογραφικές και τεχνοτροπικές αλλαγές. Σημαντική είναι η ανανέωση μιας παλαιάς παράδοσης, σύμφωνα με την οποία ο Ευαγγελιστής συνοδεύεται από την προσωποποίηση της έμπνευσης ή του γραμματέα του ή το σύμβολό του. Τεχνοτροπικά όμως τα έργα της τελευταίας φάσης του Βυζαντίου εκφράζουν μια συγκινησιακή κατάσταση. Π.χ. οι Ευαγγελιστές (στους κώδ. Ιβήρων 5, Φιλοθέου 5, Παντοκράτορος 47), κυριαρχούνται από εκρηκτικές δυνάμεις που θα κομματιάσουν το κορμί. Το πνεύμα δεν περιορίζεται σε γήινα σώματα. Η σύγκρουση μεταξύ σώματος και πνεύματος εκφράζει την ανησυχία του ανθρώπου για τη συνάντησή του με το Θεό.
Ο κύκλος αντιγραφής και ανάγνωσης των μοναχών είναι μεγάλος. Η ανάγνωση όμως των βιβλίων γίνεται και με την εικονογράφηση, που έχει την πηγή της, στην εσωτερική ζωή του μοναχού, η οποία υψώνεται σε πνευματικούς στοχασμούς που σταδιακά οδηγούν στην ένωση του με το Θείο. Τα χειρόγραφα του Αγίου Όρους μας παρέχουν πλήρη εικόνα του πνευματικού ρόλου της εικονογράφησης. Κύριο εκφραστικό μέσο παραμένει η ανθρώπινη μορφή, που την πλάθει ο καλλιτέχνης, είτε με την κληρονομία του Ελληνισμού είτε με την «απούλωση», το υπερβατό, που προσπαθεί να εκφράσει ζωγραφικά τον αγιασμό και τη θέωση του ανθρώπου, η οποία οδηγεί τελικά στη μεταμόρφωση του σύμπαντος, στην επιστροφή στον χαμένο παράδεισο. Με την έννοια αυτή, όπως και η Ορθοδοξία, τα εικονογραφημένα χειρόγραφα του Αγίου Όρους δεν γνωρίζουν γεωγραφικά όρια.
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Προτεινόμενα προς μελέτη έργα του: «Ο έρωτας στα χιόνια», «Ο ξεπεσμένος δερβίσης»
Ο Παπαδιαμάντης είναι αγαπημένος συγγραφέας, με τρόπο φανατικό θα λέγαμε, για γενιές Ελλήνων αναγνωστών και γνωστός στους νεότερους από τα σχολικά βιβλία όπου ανθολογούνται διηγήματά του. Ωστόσο, πλείστοι, κυρίως νέοι στην ηλικία, αλλά και μεγαλύτεροι, δυσκολεύονται να πλησιάσουν το έργο του εξαιτίας της γλώσσας του.
Παρά τις δυσκολίες, ο πυρήνας της γλώσσας του Παπαδιαμάντη παραμένει ισχυρός και, ενώ αυτή εξελίσσεται, εμπεριέχει τα βιώματα του λαού στη διαχρονική διαδρομή του και περικλείει την ίδια στιγμή, με τρόπο μοναδικό, τα πνευματικά του δημιουργήματα, την «ποίησή» του, με τη στενή και την ευρεία έννοια του όρου.
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Σκιάθος 1851 – 1911)
Ως χαρακτήρας ήταν μοναχικός και συναναστρεφόταν τους ανθρώπους του λαού και ορισμένους πνευματικούς ανθρώπους της του. Ο ίδιος δεν απέκτησε οικογένεια. Ενίοτε επισκεπτόταν το νησί του που υπεραγαπούσε, όπως φαίνεται και από τα διηγήματά του.
Έμαθε καλά μόνος του και με μεθόδους άνευ διδασκάλου τη γαλλική, αγγλική, γερμανική και ιταλική γλώσσα. Ήταν προικισμένος με εξαιρετική ευφυΐα και μνήμη και πέρασε τα νεανικά του χρόνια μελετώντας επίσης αρχαία κείμενα, κλασική και νεότερη ευρωπαϊκή φιλολογία. Η προσφιλέστερη όμως πνευματική του ασχολία, ανάλογη με τη μεταφυσική του ανησυχία, ήταν η σπουδή του στα θεολογικά πράγματα. Είχε διαμείνει στα νεανικά του χρόνια επί μήνες στο Άγιο Όρος, ήταν βαθύς γνώστης των Γραφών και των Πατερικών κειμένων και γνώριζε άριστα το εκκλησιαστικό τυπικό. Ποτέ δεν θέλησε όμως να γίνει ιερέας ή δάσκαλος, παρότι ως φοιτητής, αλλά και αργότερα, παρέδιδε κατ’ οίκον μαθήματα. Η ιδιοσυστασία του τον οδηγούσε προς τη συγγραφή.
Ο βιοπορισμός του ήταν πενιχρός. Ενώ έγραφε τα μυθιστορήματά του και τα εξαιρετικά ηθογραφικά του διηγήματα, εργαζόταν και ως μεταφραστής σε αθηναϊκές εφημερίδες. Παράλληλα, έπρεπε να συντηρεί τον εαυτό του και να βοηθά την οικογένειά του…
Πέθανε σε ηλικία 60 ετών, στις 3 Ιανουαρίου 1911, στο πατρικό του σπίτι στη Σκιάθο, όπου είχε μεταβεί άρρωστος πια, κοντά στις αδελφές του. Λίγους μήνες πριν από το θάνατό του, είχε τιμηθεί με το παράσημο – Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος. Δεν θέλησε να παρασταθεί όμως στην τελετή απονομής, προτιμώντας για τη βραδιά εκείνη το τραπέζι της οικογένειας ενός μανάβη φίλου του.
Ο Παπαδιαμάντης, όσο ζούσε, δεν αξιώθηκε να δει μια κανονική έκδοση ούτε μικρού έστω μέρους από το έργο του, αν και η συγγραφική αξία του ήταν ήδη αναγνωρισμένη. Ό,τι δημοσίευε ήταν κατά παραγγελία του εκδότη, του περιοδικού ή της εφημερίδας που συνεργαζόταν. Έτσι, το έργο του περιλαμβάνεται στα έντυπα της εποχής.
