Ο ελληνικός αγώνας είχε προετοιμαστεί ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου. Η γαλλική επανάσταση είχε λειτουργήσει ως πνευματικό και ιδεολογικό υπόβαθρο στις ψυχές των Ελλήνων χάρη στον ευρωπαϊκό διαφωτισμό άρχισε να ωριμάζει η επαναστατική ιδέα, όχι μόνο στους Έλληνες, αλλά και σε όλους τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό και ο Ρήγας Φεραίος καλεί όλους τους βαλκανικούς λαούς να ξεσηκωθούν, να αποτινάξουν τον Δεσποτισμό και την κακοδιοίκηση του Σουλτάνου και να εγκαθιδρύσουν ένα δίκαιο δημοκρατικό πολίτευμα.
Στα πλαίσια του νεοελληνικού διαφωτισμού οι πόθοι του υπόδουλου Γένους εκφράζονται ανόθευτοι στο «Θούριο» του Ρήγα, την «Ελληνική νομαρχία» του Ανώνυμου και στους «πύρινους» λόγους του Εθναπόστολου Κοσμά του Αιτωλού.
Ένα Αφιέρωμα στο Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798) θα έπρεπε, κατά τη γνώμη μου, να περιλαμβάνει την πασίγνωστη ρήση του: Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά. Επίσης:
Γενική εισήγηση πάνω στην προσωπικότητα και το έργο του Ρήγα
Επιμέρους θέματα:
1. Η ζωή, το έργο και ο θάνατος του πρωτομάρτυρα της επανάστασης
2. Οι πολίτες της Δημοκρατίας του Ρήγα
3. «Φυσικής Απάνθισμα». Ο Ρήγας αντιμάχεται τις δεισιδαιμονίες
4. Ο Ρήγας και η χρήση των συμβόλων: από τη Μεγάλη ιδέα στην παμβαλκανική ουτοπία
5. Οι χάρτες του Ρήγα
6. Ο Εθνεγέρτης στην τέχνη του 19ου και 20ου αιώνα
7. Η γλώσσα του Ρήγα Βελεστινλή.
Β
Η επανάσταση όμως έγινε πράξη με τη συμβολή όλων των Ελλήνων και του ελληνικού χώρου και του παροικιακού ελληνισμού. Την προετοίμασαν οι κλέφτες και οι Αρματολοί με τον αγώνα τους κατά των Τούρκων, η Εκκλησία με την ανεκτίμητη συμβολή της στη διατήρηση της γλώσσας και της εθνικής οντότητας, οι έμποροι και οι ναυτικοί με την οικονομική τους δύναμη και κυρίως ο ανώνυμος λαός με τους ηρωισμούς και τις θυσίες του.
Στις αρχές του 19ου αι. οι Έλληνες κατάλαβαν ότι ήταν μάταιο να περιμένουν βοήθεια από άλλες χώρες της Ευρώπης και αποφάσισαν να στηριχτούν στις δικές τους δυνάμεις για την Απελευθέρωσή τους. Έτσι το 1814, στην Οδησσό, ιδρύεται μυστικά η Φιλική Εταιρεία που θα αναλάβει την οργάνωση του αγώνα και τη μύηση των Ελλήνων στην ιερή αυτή υπόθεση. Τα μέλη της συνεχώς πλήθαιναν, αγνοώντας την ευρωπαϊκή διπλωματία που ήταν αντίθετη σε κάθε φιλελεύθερο και επαναστατικό κίνημα.
Από τη φιλική εταιρεία ξεπήδησε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, πρίγκιπας και αξιωματικός του ρωσικού στρατού, ο οποίος στις 22 Φεβρουαρίου του 1821 άρχισε την επανάσταση από το Ιάσιο της Μολδοβλαχίας και δημιούργησε πολεμικό μέτωπο, σπουδαίο αντιπερισπασμό για χάρη του πολέμου που θα ξέσπαγε τον επόμενο μήνα στην Ελλάδα. Οι δυνάμεις των επαναστατών στη Μολδοβλαχία, μετά από αγώνα εννέα μηνών, συντρίφτηκαν. Έστησαν όμως ηθικά τρόπαια στο Δραγατσάνι, με τη θυσία του Ιερού Λόγου.
Κι ενώ οι Τουρκικές δυνάμεις παρέμεναν συγκεντρωμένες στο βορρά, χάρη στις προσπάθειες του Υψηλάντη, η επανάσταση ξέσπασε στην Πελοπόννησο χωρίς εμπόδια το Μάρτιο του 1821 και γρήγορα εξαπλώθηκε. Ακολούθησε η Στερεά Ελλάδα, η Χαλκιδική και η Ήπειρος και η Δυτική Μακεδονία τον Φλεβάρη του 1822.
Τα τρία πρώτα χρόνια οι Έλληνες μονιασμένοι, ύστερα από πολυάριθμες συγκρούσεις στη στεριά και στη θάλασσα, κατάφεραν να επικρατήσουν στην Πελοπόννησο, στη Στερεά και σε ορισμένα νησιά. Στις μάχες στη Γραβιά, στο Βαλτέτσι, στην Ερεσσό, στο Μακρυνόρος και στα Βασιλικά, στην Αλαμάνα και στα Δερβενάκια οι Έλληνες κατέθεσαν την αποφασιστικότητα και τον ηρωισμό τους.
Στην ηπειρωτική Ελλάδα την κύρια δύναμη αντιμετώπισης του εχθρού αποτελούσαν οι αρματολοί και οι κλέφτες, «η μαγιά της λευτεριάς», όπως τους χαρακτηρίζει ο Μακρυγιάννης. Τα σώματα των κλεφτών αποτελούσαν οι φλογισμένοι από το αίσθημα της λευτεριάς νέοι, οι απελπισμένοι από τις παρανομίες και τις κακοποιήσεις του κατακτητή, που μη μπορώντας το ζυγό της δουλείας, κατέφυγαν στα ελληνικά βουνά.
Ξεχωριστή θέση στον αγώνα, αλλά και δημοτική ποίηση κατέχει η γυναίκα. Είτε με το ρόλο της μάνας, είτε της συζύγου είτε του ανυπότακτου ανθρώπου, εμφανίζεται σε πολλά τραγούδια και αναδεικνύεται σε μια ηρωική μορφή μέσα από την αγωνιστικότητα και την αυτοθυσία.
Όμως ο ελληνικός αγώνας δεν άφησε ασυγκίνητο κανέναν ευαίσθητο και φιλελεύθερο άνθρωπο. Ο αποτροπιασμός για τις βιαιότητες των Τούρκων, ο θαυμασμός για τα κατορθώματα των Ελλήνων και η ευγνωμοσύνη για τους Αρχαίους Έλληνες συγκινούν τους πνευματικούς ανθρώπους και τους λαούς των Ευρωπαϊκών χωρών και παντού δημιουργούνται φιλελληνικά κομιτάτα.
Σημαντικό γεγονός την εποχή αυτή ήταν η διακήρυξη στην Επίδαυρο από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της πολιτικής ύπαρξης και ανεξαρτησίας του ελληνικού έθνους τον Ιανουάριο του 1822. Από το 1824 όμως άρχισε η κάμψη της επανάστασης κυρίως εξαιτίας των δύο εμφυλίων πολέμων που ξέσπασαν ανάμεσα στους πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς του αγώνα. Οι πρώτοι αντλούσαν το κύρος τους από την προεπαναστατική ελληνική κοινωνία (πρόκριτοι, Ανώτερος κλήρος, Φαναριώτες), ενώ οι δεύτεροι, οι Κλεφτοκαπεταναίοι είχαν αναδειχτεί από τις φλόγες του Αγώνα. Οι εμφύλιοι πόλεμοι έφεραν την ελληνική επανάσταση στο χείλος του γκρεμού. Οι Τούρκοι ανασυντάχθηκαν και με τον Ιμπραήμ από το νότο και τον Κιουταχή από το βορρά, το 1825 και ’26 κατόρθωσαν να ανακαταλάβουν σχεδόν την επαναστατημένη επικράτεια. Τον ίδιο χρόνο 1826 άρχισε η συγκλονιστική πολιορκία του Μεσολογγίου, μέσα από την οποία το Μεσολόγγι αναδείχθηκε ως πανανθρώπινο σύμβολο ηρωικής αντίστασης και ηθικής ελευθερίας.
Το σκηνικό της ελληνικής επανάστασης έκλεισε με τη νικηφόρα ναυμαχία του ενωμένου στόλου των ευρωπαϊκών δυνάμεων -Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία- στο Ναβαρίνο. Λίγο αργότερα ο ελληνικός λαός βρίσκεται πάνω στο μεγάλο ιστορικό ορόσημό του. Ο αγώνας που προηγήθηκε, οι διπλωματικές ενέργειες των ισχυρών της Ευρώπης, αλλά και η ακούραστη προσπάθεια του Καποδίστρια ως κυβερνήτη της Ελλάδας από το 1827 θα οδηγήσουν στην ανεξαρτησία της Ελλάδας, η οποία αναγνωρίστηκε επίσημα το 1832. Ο μεγαλειώδης αγώνας των Ελλήνων δικαιώθηκε, όχι όμως ανάλογα με τις θυσίες, αφού έμενε αλύτρωτο το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας.
Στον αγώνα για δικαιοσύνη όμως δεν είχαν την ίδια τύχη που είχαν στον αγώνα για τη λευτεριά. Πολλά από τα οράματα του Επαναστατημένου Έθνους παραχαράχτηκαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης και κατά τη διακυβέρνηση του Όθωνα, του ξενόφερτου Βαυαρού βασιλιά, κυρίως στον τομέα της δημοκρατίας, της παιδείας, της οικονομίας.
Γι’ αυτό και οι αγώνες δεν σταμάτησαν. Ο ελληνικός λαός, βαθιά δημοκρατικός, ξεσηκώνεται για ακόμα μια φορά με την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 και απαιτεί σύνταγμα. Τότε οι ξένοι που βρίσκονταν στην Ελλάδα λένε:
«Εκαυχώμεθα μέχρι τούδε ως όντες Γάλλοι, ως όντες Άγγλοι: αλλ’ επιθυμούμεν να ήμεθα σήμερον Έλληνες».
Αν δούμε την Ελληνική Επανάσταση του ’21 ως ανθρώπινη πράξη και την κρίνουμε όχι μόνο από το τελικό αποτέλεσμά της, αλλά και από τις δυσχέρειες που αντιμετώπισε στην πραγμάτωσή της, διαπιστώνουμε πως είναι μια από τις πιο ηρωικές πράξεις της παγκόσμιας ιστορίας. Γι’ αυτό, μπορούμε να φανούμε αντάξιοι απόγονοι των αγωνιστών του ’21, αν συνειδητοποιήσουμε, αν κάνουμε πράξη το μήνυμα που μας στέλνουν, ότι ο άνθρωπος νοείται άνθρωπος μόνο ελεύθερος.
Συχνά, το μεγαλύτερο γεγονός της νέας ελληνικής ιστορίας, η επανάσταση του 1821, χαρακτηρίζεται απ’ τους ιστορικούς θαύμα, για τους επικούς αγώνες, τις θυσίες, τα ολοκαυτώματά της.
Στις αρχές του 19ου αιώνα φαίνεται πως οι περισσότεροι Έλληνες είχαν καταλήξει σ’ ένα βασικό συμπέρασμα: ότι δεν έπρεπε να περιμένουν απ’ τα ξένα κράτη να τους βοηθήσουν ή να τους απελευθερώσουν, αλλά έπρεπε γι’ αυτό το σκοπό να στηριχτούν στις δικές τους δυνάμεις.
Αυτό το διαπίστωσαν προπάντων όσοι υπηρετούσαν σε ξένους στρατούς κι έβλεπαν καθαρότερα. Έτσι ο Κολοκοτρώνης (που υπηρέτησε στον αγγλικό στρατό στα Εφτάνησα) γράφει στ’ απομνημονεύματά του: «Είδα τότε ότι ό,τι κάμουμε θα το κάμουμε μονάχοι και δεν έχομε ελπίδα από τους ξένους».
