Βασικές έννοιες στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού
Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα των πολιτισμικών φαινομένων που μελετά η λαογραφία είναι η ομαδικότητα.
Μεθοδολογικές επισημάνσεις
Ο λαϊκός πολιτισμός δεν είναι ένα α-ιστορικό φαινόμενο, αλλά προσδιορίζεται από τις εκάστοτε ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες.
Επομένως, θα πρέπει
- Να αποφεύγουμε τις ωραιοποιήσεις του παρελθόντος και τα αβασάνιστα συμπεράσματα.
- Να τα εντάσσουμε πάντα στο αντίστοιχο ιστορικό και κοινωνικό τους πλαίσιο, να τα εξετάζουμε δηλαδή χρησιμοποιώντας την ιστορικο-κοινωνική μέθοδο.
- Εισαγωγή Θετικιστικής προσέγγισης, ποιοτικής μεθόδου έρευνας.
Στον Παραδοσιακό πολιτισμό της αγροτικής κοινότητας γνωρίζουν πως παρά τις εσωτερικές της κοινωνικές διαφοροποιήσεις αυτή διακρινόταν για την πολιτισμική της ομοιογένεια. Όταν το αντικείμενο μελέτης μας είναι η πόλη, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας τις διαφορετικές ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που ισχύουν στην πόλη, ώστε να μην την προσεγγίζουμε όπως θα προσεγγίζαμε μια αγροτική κοινότητα. Επομένως, όταν μελετούμε τον πολιτισμό της πόλης, είναι σκόπιμο να έχουμε υπόψη μας πως αναφερόμαστε σε διάφορες κοινωνικές ομάδες και τάξεις, οι οποίες στη σύνθεσή τους μας δίνουν την ολότητα του πολιτισμού της πόλης.
Η διατήρηση της ατμόσφαιρας μέσα στην οποία βρίσκεται το αντικείμενο της έρευνάς μας
Μ’ αυτόν τον τρόπο το υλικό που συλλέγουμε παύει να εκλαμβάνεται λημματογραφικά και συνδέεται με το συνολικό κοινωνικό, ιστορικό και πολιτισμικό περίγυρο.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι μελέτης του λαϊκού πολιτισμού. Το ποιο τρόπο θα διαλέξουμε σχετίζεται με το θέμα το οποίο πρόκειται να ερευνήσουμε, ενώ δεν αποκλείεται και ο συνδυασμός ερευνητικών μεθόδων. Εξάλλου, η λαογραφία συγκαταλέγεται στις εμπειρικές επιστήμες
Η επιτόπια έρευνα
(Καθώς ανάλογα με το υλικό που συγκεντρώνεται επαναπροσδιορίζεται και η κατεύθυνση της έρευνας).
Τα περιεχόμενα του βιβλίου σχετικά με το λαϊκό πολιτισμό
- «Το παιχνίδι στις παραδοσιακές κοινωνίες».
- Παιδαγωγική λαογραφία (θεωρητικά κείμενα και προτάσεις έρευνας).
Η ανάδειξη της διαχρονικότητας που χαρακτηρίζει τη λαϊκή παράδοση είναι κεντρικός στόχος. Η έμφαση στη διαχρονικότητα προτείνεται να δοθεί τόσο μέσα από την επισήμανση της διατήρησης αυτούσιων πολλών στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού μέχρι τις μέρες μας, όσο και μέσα από την ανάδειξη του ρόλου της παράδοσης, ως πολιτισμικού υπόβαθρου, σε πολλές εκδηλώσεις της σύγχρονης κοινωνικής ζωής και καλλιτεχνικής παραγωγής. Προσπαθούμε, δηλαδή, να δούμε είτε πώς διάφορα μοτίβα από τη λαϊκή μας παράδοση έχουν φθάσει αναλλοίωτα, ή παραλλαγμένα, μέχρι σήμερα μέσα στην καθημερινότητα και στις τέχνες
- Αναφορά στις μεθόδους προσέγγισης του λαϊκού πολιτισμού (επιτόπια, αρχειακή, φιλολογική, συγκριτική έρευνα κ.ά.)
- Θεματικές ενότητες (οικονομία, κοινωνική ζωή, λαϊκή λατρεία, έντεχνος λαϊκός λόγος)
Υποστηρικτικό υλικό για το λαϊκό πολιτισμό
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Αναγνωστόπουλος Βασίλης Δ.- Λιάπης Κώστας (επιμ.), Λαϊκό παραμύθι και παραμυθάδες, Αθήνα: Καστανιώτης, 1995.
Αυδίκος Ευάγγελος Γρ., Μια φορά κι έναν καιρό...αλλά....μπορεί να γίνει και τώρα: Η εκπαίδευση ως χώρος διαμόρφωσης παραμυθάδων, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999.
Γκιζέλη Βίκα Δ., «Για μια παιδαγωγική του πολιτισμού», στο, Μενδώνη Λίνα Γ.-Μάργαρης Νίκος (επιμ.), Κυκλάδες. Ιστορία του τοπίου και τοπικές ιστορίες. Από το φυσικό περιβάλλον στο ιστορικό τοπίο, Αθήνα: Κέντρο ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητος-Εθνικόν Ίδρυμα ερευνών-Τμήμα περιβάλλοντος-Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 1998, σ. 487-494.
Κακάμπουρα –Τίλη, Ρέα, «Γλωσσικά και λογοτεχνικά κείμενα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση: Η συμβολή της λαογραφίας στην πληρέστερη αξιοποίησή τους»
Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου, Κούλα (επιμ.), Η τέχνη της αφήγησης, Αθήνα, εκδ. Πατάκης, 1997.
Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία
Διδότου 12, Αθήνα, 10680
Τηλ. 2103633110
Κουκλοθέατρο και παραμύθια («μεταμόρφωση»- αλλαγή ενδυμασίας)
Β
«Γλώσσα και γραφή»
Β
Η γιορτή για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά
Το κείμενο-γεννήτρια
(Αξίζει να προστεθεί πως στην κατηγορία των κειμένων εντάσσουμε τόσο τις «μαρτυρίες» ως μια απρόθετη λογοτεχνία).
Παραλλαγές των πολιτισμικών μοτίβων που υπάρχουν στο κείμενο της αφόρμησης. Με αυτό τον τρόπο είναι δυνατό να φανεί ο περιφερόμενος χαρακτήρας των μοτίβων.
Β
Βασική Βιβλιογραφία (ενδεικτική)
Πολίτης Νικ. Γ., Παραδόσεις, τομ. β΄, Αθήνα: Εκδόσεις «Ιστορική Έρευνα», χ.χ.
Β
Χρόνος
Υλικό
Παραμύθια για το χρόνο, διαστάσεις του χρόνου
Φανή Παπαλουκά, «Οι δώδεκα μήνες», Ιστορίες σαν παραμύθια, Αθήνα: Αστήρ, 1974, σελ. 118-120.
Β
Διατροφή
Υλικό
Άγγελος Ν. Δευτεραίος, Το ψωμί στα έθιμα των Ελλήνων. Η συμβολική και μαγική χρήση του από τους Νεοέλληνες, Αθήνα: Legato, 2000.
Όμηρος, Οδύσσεια, ραψωδία ι΄ (Λωτοφάγοι).
«Ο Ζαχαράκης», στο: Ζωή Βαλάση, Δείπνο με μάγισσες και κολατσιό με δράκους. Μια γαστριμαργική περιπλάνηση στα λαϊκά δρώμενα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 207-215.
Ετερότητα και συμβολική αναπαράσταση του κόσμου στο τραπέζι
Το τραπέζι στις παραδοσιακές κοινωνίες είναι μια τελετουργία έντονα φορτισμένη με τα κύρια πολιτισμικά σύμβολα της κοινότητας. Αυτό τουλάχιστον αποδεικνύεται από το σύνολο των μαγικοθρησκευτικών πρακτικών και αντιλήψεων με τις οποίες είναι συνδεδεμένη η διαδικασία του φαγητού.
Το τραπέζι
Την πρωτοχρονιά στο τραπέζι πραγματοποιείται ένα συμπόσιο στο οποίο εκτός από τους φυσικά παριστάμενους παρευρίσκονται και συμμετέχουν συμβολικά (όπως αυτό δηλώνεται με το μοίρασμα των κομματιών της πίτας) διάφορα ιερά πρόσωπα (ο Χριστός, ο Άγιος Βασίλης) καθώς και ο φτωχός ή ξένος. Το γιορτινό τραπέζι με τη βασιλόπιτα μετατρέπεται σε ένα τόπο στον οποίο αναπαριστάνεται συμβολικά, και σύμφωνα με την πρόσληψη του παραδοσιακού πολιτισμού, η διαλεκτική φύση (φτωχός-πλούσιος) και ο δισυπόστατος χαρακτήρας (ιερό-κοσμικό) της κοινωνικής πραγματικότητας.
Υλικό
Βλέπε αντιστικτικά τη σχέση κοινωνικής ομάδας-ετερότητας από τη ματιά όμως του άλλου, του ξένου, σε ένα «τραπέζι» της σύγχρονης εποχής: Ανδρέας Μήτσου, «Η πρόποση», Ιστορίες συμπτωματικού ρεαλισμού, Αθήνα 1990.
Η ετερότητα με τη μορφή του ξένου και Αγίου στο τραπέζι.
Louis Gernet, Ανθρωπολογία της Αρχαίας Ελλάδας, μτφ. Αναστασία Α. Μεθενίτη-Αθανάσιος Δ. Στεφανής, Αθήνα: Πατάκης, 2000, σελ. 39-47 (με σχετικές παραπομπές σε πρωτογενείς πηγές στις οποίες μπορεί να ανατρέξει κάποιος για να βρει παραθέματα).
Σχετικά με το κοινό τραπέζι και με την ετερότητα όπως αυτή εξειδικεύεται στην περίπτωση του άγνωστου επισκέπτη.
Ως προέκταση του προηγούμενου θέματος, για τραπέζι φιλοξενίας Θεού από θνητό (Τηλέμαχος-Αθηνά) που δεν έχει φανερώσει ακόμη την ιδιότητά του, βλ. Όμηρος Οδύσσεια, ραψωδία α΄. Επίσης, σε συνέχεια του συγκεκριμένου μοτίβου βλ. Φώτης Κόντογλου, «Γιάννης ο βλογημένος», στο: Καρκαβίτσας-Μωραϊτίδης-Κόντογλου-Παπαδιαμάντης, Διηγήματα των Χριστουγέννων, Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός, 1994, σελ. 102-107. Γ. Α. Μέγας, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι: 1979 (σελ. 62-69 και 75).
