Ο μεγαλύτερος επικός ποιητής, από τον οποίο ξεκίνησε η έντεχνη ποίηση και λογοτεχνία είναι ο Όμηρος. Δεν είναι σαφές ποιος είναι ο τόπος γέννησής του. Όπως αναφέρει και ένα επίγραμμα, “Επτά πόλεις μάρνανται σοφήν διά ρίζαν Ομήρου, Κύμη, Χίος, Κολοφών, Σμύρνη, Πύλος, Άργος, Αθήνη». Πιθανότερη πατρίδα του θεωρείται η Σμύρνη ή η Χίος. Όσοι υποστηρίζουν ότι τόπος καταγωγής του είναι η Σμύρνη, στηρίζουν την άποψή τους στο ότι ο Όμηρος γνώριζε πολύ καλά την περιοχή της. Στα έργα του, αναφέρονται οι κραυγές των κύκνων και τον χηνών του Καϊστρου ποταμού, η δριμύτητα του Βοριά και του Ζέφυρου, ανέμων που έρχονται από την Θράκη, καθώς και πολλά γεωγραφικά στοιχεία της περιοχής.
Στην Χίο φαίνεται να έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του και εκεί άφησε την τελευταία του πνοή. Το πότε ακριβώς έζησε ο Όμηρος δεν μας είναι γνωστό. Από τα έργα του, καθώς και από αναφορές του Ηρόδοτου και του Θεόπομπου, υποθέτουμε ότι ο Όμηρος έζησε περίπου τον όγδοο αιώνα π.Χ.
Υπάρχουν πολλές εκδοχές σχετικές με το τι σημαίνει το όνομα Όμηρος. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από το «μη οράν» δηλαδή Όμηρος είναι αυτός που δεν βλέπει. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το όνομά του είναι παρατσούκλι και του δόθηκε όταν ο ίδιος δόθηκε σαν όμηρος.
Γονείς του Ομήρου κατά κάποιους είναι ο Μαίονας και η Υρνηθούς, ενώ κατά άλλους είναι ο ποταμός Μέλητας και η νύμφη Κριθηίδα. Πολλοί υποστηρίζουν ότι το αρχικό του όνομα ήταν Μελισηγένης ή Μελισιάνακτας και ότι το όνομα Όμηρος του δόθηκε αφού τυφλώθηκε. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για τον τρόπο τύφλωσης του Ομήρου.
Σύμφωνα με την πρώτη, ο Όμηρος, πήγε να προσκυνήσει στον τάφο του Αχιλλέα και προσευχήθηκε να δει τον ήρωα όπως ήταν στις μάχες. Ο Αχιλλέας όντως του εμφανίστηκε, φορώντας την πανοπλία που είχε φτιάξει ο Ήφαιστος, η οποία τύφλωσε τον ποιητή με την λάμψη της. Η Θέτιδα και οι άλλες μούσες λυπήθηκαν τον Όμηρο και του πρόσφεραν την ποιητική τέχνη.
Μια άλλη εκδοχή είναι ότι τον Όμηρο τύφλωσε η Ωραία Ελένη, θυμωμένη που αυτός περιέγραψε την προδοσία της προς τον Μενέλαο, όταν εκείνη ακολούθησε τον Πάρη στην Τροία. Φαίνεται πως εμφανίστηκε κατόπιν στον ύπνο του και του είπε ότι θα θεραπευόταν εάν έκαιγε τα ποιήματά του. Ο Όμηρος όμως, σύμφωνα πάντα με την παράδοση αυτή, προτίμησε να μείνει τυφλός παρά να καταστρέψει το έργο του.
Όπως και να έχει πάντως, φαίνεται πως το ότι ο Όμηρος ήταν τυφλός πρέπει να είναι ψέμα διότι δεν μπορεί ένας τυφλός να παρατηρεί και να περιγράφει την φύση όπως ο Όμηρος κάνει στα έργα του. Σύγχρονες μελέτες υποστηρίζουν ότι τυφλώθηκε μεν ο Όμηρος, αλλά μετά τα 50 χρόνια του και αφού είχε γράψει πρώτα τα έπη του. Βάσει κάποιων ιστορικών πηγών, φαίνεται ότι ο Όμηρος τυφλώθηκε από τους εχθρούς του. Αυτός ήταν ένας συνηθισμένος τρόπος τιμωρίας εκείνη την εποχή. Πιθανό είναι όμως, η τύφλωσή του να οφείλεται σε παθολογικά αίτια, για παράδειγμα χρόνιο γλαύκωμα μαζί με καταρράκτη.
Η ζωή και ο χαρακτήρας του Ομήρου καλύπτονται από ένα πέπλο μυστηρίου. Η άγνοιά μας σχετικά με τα παραπάνω, έχει δημιουργήσει το λεγόμενο «Ομηρικό ζήτημα». Δηλαδή που γεννήθηκε ο Όμηρος; Πότε έζησε; Είναι υπαρκτό πρόσωπο; Πολλές αντικρουόμενες απόψεις απαντούν αυτά τα ερωτήματα. Σύγχρονες πάντως μελέτες, θεωρούν ότι τα έπη όντως γράφτηκαν από το ίδιο άτομο περίπου στα τέλη της Μυκηναϊκής περιόδου και με την Ιλιάδα να προηγείται της Οδύσσειας.
Στα έπη του Ομήρου, περιγράφεται ο Μυκηναϊκός πολιτισμός που άνθισε την Εποχή του Χαλκού. Επειδή όμως ο ποιητής είναι μεταγενέστερος αυτής, στο έργο του ενσωματώνονται στοιχεία και της Μεταμυκηναϊκής εποχής. Τα έργα του Ομήρου χρησιμοποιήθηκαν και για την εκπαίδευση των αρχαίων Ελλήνων. Τα παιδιά αποστήθιζαν κομμάτια των έργων του. Την άποψη ότι ο Όμηρος μόρφωσε την Ελλάδα έχει αναφέρει ο Πλάτωνας.
Τα πιο γνωστά έργα του Ομήρου είναι τα παρακάτω:
Ιλιάδα
Το έπος της Ιλιάδας αποτελείται από δεκαπέντε χιλιάδες εφτακόσιους στίχους. Η πλοκή εξελίσσεται στο τελευταίο έτος του Τρωικού πολέμου. Όταν δηλαδή οι Έλληνες έχοντας κατακτήσει την γύρω περιοχή, έχουν επικεντρώσει τις προσπάθειές τους στην κατάκτηση της πόλης της Τροίας. Κεντρικό θέμα της η οργή του Αχιλλέα για τον Αγαμέμνονα και οι συμφορές που την ακολούθησαν. Αυτό το θέμα πλαισιώνεται και από την αφήγηση πολλών γεγονότων του Τρωικού πολέμου.
Οδύσσεια
Η Οδύσσεια αποτελείται από δώδεκα χιλιάδες εκατό στίχους. Πραγματεύεται την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Έχει πιο πολύπλοκη δομή από την Ιλιάδα αφού δεν αναφέρονται τα γεγονότα γραμμικά. Κύριο πρόσωπο ο Οδυσσέας ο οποίος προσπαθεί να φτάσει στην πατρίδα του περνώντας διάφορες δοκιμασίες.
Ομηρικοί Ύμνοι
Είναι μια συλλογή ποιημάτων, τριάντα τριών στο σύνολο και γραμμένων σε εξάμετρο. Είναι γνωστά ως προοίμια, δηλαδή ύμνοι που προηγούνται μιας οίμης (αφηγηματικό ποίημα). Είναι ύμνοι που εξυμνούν διάφορους θεούς. Οι μεγαλύτεροι αναφέρονται στον Απόλλωνα και τον Ερμή και έχουν έκταση μεγαλύτερη των πεντακοσίων στίχων. Παλαιότερος από όλους φαίνεται να είναι ο ύμνος της Δήμητρας, γραμμένος στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. Η συλλογή των ύμνων συμπληρώθηκε κατά πάσα πιθανότητα από τους Περγαμηνούς.
Βατραχομυομαχία
Επικό ποίημα τριακοσίων τριών στίχων. Θέμα του ο πόλεμος μεταξύ ποντικών και βατράχων. Είναι μια παρωδία του Τρωικού πολέμου.
Μαργίτης
Το ίδιο δε σώζεται στις μέρες μας αλλά ξέρουμε ότι θέμα του ήταν ένας αντιήρωας και η γεμάτη από γκάφες ζωή του.
Ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Όμηρο την συγγραφή του Ύμνου στον Δήλιο Απόλλωνα. Ο Καλλίνος θεωρεί τον Όμηρο συγγραφέα του έπους Θήβαις ενώ ο Ηρόδοτος του αποδίδει την συγγραφή των Κυπρίων Επών και του Έπους Επίγονοι.
Το πόσο σημαντικά είναι τα έργα του Ομήρου το δείχνει και το ότι αυτά διδάσκονται σε όλα τα σχολεία της Ευρώπης, καθώς και το ότι έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου.
