Ευχαριστία και η Μεγάλη Ακολουθία του Αποδείπνου
Σεβαστοί πατέρες και αγαπημένοι αδελφοί μου, πώς και με τι να ευχαριστήσουμε τον Χριστό μας για όσα καλά μας προσφέρει κάθε στιγμή και κάθε ημέρα. Μέσα σε αυτή την όμορφη, κατανυκτική, συγκινητική και ταπεινή ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου, αισθανόμαστε ανακούφιση από τις πτώσεις της ημέρας, οι οποίες ήταν έτοιμες να μας καταβάλουν μαζί με τα σώματά μας. Όμως, λαμβάνοντας τη χάρη και τη δύναμη του Θεού μέσω αυτής της ιεράς ακολουθίας, γινόμαστε πάλι δυνατοί, ήρεμοι και γεμάτοι αλήθεια. Πώς λοιπόν να ευχαριστήσουμε τον Χριστό μας, την Παναγία μας, τους αγγέλους μας, τους αγίους μας, τα πνεύματα και τις ψυχές των δικαίων, που με τόση στοργή, αγάπη και τρυφερότητα μας περιβάλλουν, μας φρουρούν, μας προστατεύουν, μας παρηγορούν, μας σκεπάζουν και μας οδηγούν. Ας προσπαθούμε όσο γίνεται να αναλογιζόμαστε τον Θεό και τους αγίους του και την ιστορική αγκαλιά της ιεράς μας Εκκλησίας. Τότε η ψυχή μας συγκινείται, μαλακώνει, συνέρχεται και διαφοροποιείται, βλέποντας τους άλλους με μάτια συγχώρεσης, κατανόησης, αγάπης και υπομονής. Και αν θέλει η ψυχή μας να μέμψει κάποιον, ας μέμφεται τον εαυτό της, κάτι που είναι καλό, καθώς ηρεμεί, μαλακώνει και συνέρχεται. Έχουμε λοιπόν τροφή για να ασχοληθούμε, αρκεί να το θέλουμε, γιατί η φιλαυτία συχνά μας εμποδίζει, δημιουργώντας την εντύπωση ότι είμαστε οι καλύτεροι και έχουμε το δικαίωμα να κρίνουμε, να επικρίνουμε και να διορθώνουμε τους άλλους, κάτι που συνήθως δεν οδηγεί σε διόρθωση.
Η Αγία Θεοδώρα και η Αναστήλωση των Αγίων Εικόνων
Για αυτή τη χάρη ας ευχαριστήσουμε ξανά και ξανά τον Κύριό μας. Στην προηγούμενη συνάντησή μας, μιλήσαμε για μια μεγάλη αγία και αυτοκράτειρα του Βυζαντίου, την Αγία Θεοδώρα την Αυγούστα, η οποία με τη βοήθεια του Θεού, των Πατέρων της Εκκλησίας και του πιστού λαού, έκανε την οριστική αναστήλωση των αγίων εικόνων. Αυτές τις εικόνες τις έχουμε μέχρι σήμερα στις εκκλησιές, στα σπίτια, στα εικονοστάσια, στα οχήματα, παντού, και μας προστατεύουν και μας ηρεμούν. Καθώς ο αντίδικος και τα όργανά του τις βλέπουν, τρέμουν, παραλύουν και τρέπονται σε φυγή, διότι δεν αντέχουν τη χάρη που βγαίνει από τις ιερές και άγιες εικόνες. Ο σατανάς πολέμησε τις εικόνες με δύο τρόπους: πρώτον, βάζοντας τους χριστιανούς να τις λατρεύουν και να τις ειδωλοποιούν, και δεύτερον, μέσω των εικονομάχων, να τις βγάζουν τελείως από τη μέση με τον πιο σκληρό, απάνθρωπο και ασεβή τρόπο.
Η Θεανθρώπινη Φύση της Εκκλησίας και η Αντίσταση στον Μονοφυσιτισμό
Τον 8ο αιώνα στο Βυζάντιο, ήρθε ο κίνδυνος από την Ανατολή και χτύπησε τη θεία ενανθρώπιση με τον μονοφυσιτισμό, φτάνοντας στα άκρα. Αν καταργήσουμε την ενανθρώπιση του Υιού και Λόγου, καταργούμε και τη σωτηρία. Εκεί προσπάθησε ο διάβολος να βάλει ανθρώπους να καταργήσουν τη θεία και την ανθρώπινη διάσταση, και πέτυχε αρκετά. Όπως έχουμε τονίσει, η Εκκλησία είναι Θεανθρώπινη, ούτε μόνο θεία ούτε μόνο ανθρώπινη, αλλά θεία και ανθρώπινη σε μία ένωση και ενότητα θαυμαστή και μυστηριώδη. Έτσι λοιπόν, ο αντίδικος πολέμησε, ξεσηκώνοντας σκοτάδι από την άγρια Ανατολή, προσπαθώντας να σβήσει το φως του κόσμου. Στόχος του ήταν να καταργήσει την ελληνορθοδοξία, την οποία έχουμε ως τιμή και για την οποία πρέπει να είμαστε ταπεινοί και να ευχαριστούμε τον Θεό. Έγινε ένας μεγάλος αγώνας με τη βοήθεια της Παντάνασσας.
Αναγέννηση των Ελληνικών Γραμμάτων και η Σημασία των Αρχαίων Σοφών
Με τη βοήθεια του Θεού, καλλιεργήθηκαν και τα ελληνικά γράμματα, οι αρχαίοι φιλόσοφοι, ποιητές, ιστορικοί και όλοι οι σχετικοί, οδηγώντας σε μια αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων με τον μεγάλο Φώτιο. Οι Βυζαντινοί πρόγονοί μας, κληρικοί και λαϊκοί, σοφοί και ταπεινοί, πήγαιναν στους αρχαίους συγγραφείς όπου έβρισκαν υπέροχα παραδείγματα αρετής, σοφίας, σύνεσης, αυτοθυσίας, υπομονής και ό,τι άλλο καλό υπήρχε στον αρχαίο κόσμο. Διότι η αρετή δεν εξέλειπε μετά την πτώση του ανθρώπου, υπήρχε στον αρχαίο κόσμο και στους Εβραίους, όπως βλέπουμε από τον Αβραάμ και όλους τους μετέπειτα αγίους. Όμως, έλειπε από τον αρχαίο κόσμο ο Διαλλακτής, ο συμφιλιωθείς, διότι με την παράβαση και παρακοή έγιναν εχθροί του Θεού, και στήθηκε ανάμεσά μας το μεσότοιχο του φραγμού, το μεσότοιχο της έχθρας. Έπρεπε λοιπόν να έρθει ο Διαλλακτής, ο συμφιλιωθείς, και ήρθε ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, ο οποίος μας συμφιλίωσε και μας ένωσε με τον Θεό μας και με τον ουρανό, ανοίγοντας τον δρόμο προς τα άνω, προς την αιώνια ζωή, τον ουράνιο παράδεισο και τη θεία ευλογία και ατελεύτητη χαρά. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό. Ακόμη και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, όπως και ο Μέγας Βασίλειος στο γνωστό του σύγγραμμα για τα αρχαία έργα, αναφέρουν πολλά τέτοια παραδείγματα αρχαίων. Άλλωστε, όλοι οι αρχαίοι σοφοί και συνετοί και διανοούμενοι, ό,τι καλό έκαναν και έλεγαν, το έφερναν προς το μέγα φως, προς τον Χριστό μας, προς τη σωτηρία, προς την Εκκλησία.
Η Θρησκευτικότητα των Αρχαίων Ελλήνων και ο Απόστολος Παύλος στον Άρειο Πάγο
Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν κατεξοχήν θρήσκοι, πιο θρήσκοι από τους θρήσκους. Μάλιστα, ο Μέγας Απόστολος Παύλος στον Άρειο Πάγο ονόμασε τους αρχαίους Αθηναίους “δεισιδαιμονεστέρους πάντων”, δηλαδή τους πιο θρήσκους, ένθεους και πιστούς από όλους. Είχαν γεμίσει την Αθήνα με είδωλα και βωμούς, και μάλιστα έναν τον είχαν αφιερώσει στον “άγνωστο Θεό”. Από αυτό το γεγονός πιάστηκε ο Μέγας Απόστολος Παύλος και τους μίλησε για τον άγνωστο σε αυτούς Ιησού Χριστό και την Αγία Του Ανάσταση, και το Ευαγγέλιο προχώρησε. Δυστυχώς, και σήμερα μερικοί Έλληνες στρέφονται στα είδωλα και στους αρχαίους σοφούς, κάτι που δεν είναι καλό. Αν σηκώνονταν ο Πλάτων, ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης και ο Ευριπίδης, τι θα τους έλεγαν; “Ρε παιδιά, καλά δεν βλέπετε; Εμείς οι κακόμοιροι βλέπαμε με ένα φαναράκι και ερχόμαστε με αυτό στο μέγα φως. Εσείς τώρα έχετε το μέγα φως, το αφήνετε και πάτε να πάρετε ένα φαναράκι;”. Ευχόμαστε να ξανάρθουν με αυτό το φαναράκι στο μέγα φως, προκειμένου να μην καταλήξουν στον μηδενισμό, στην αθεΐα ή σε κάτι άλλο χειρότερο. Ας δούμε τη θετική πλευρά, και μακάρι να μπορέσουν μέσω του Δωδεκαθέου και των αρχαίων σοφών να βρουν την Ορθοδοξία. Άλλωστε, η Ορθοδοξία είναι λεβεντιά και αγκαλιά, δεν καταπιέζει κανέναν. Μερικοί πίστευαν και στο Βυζάντιο και στον Διαφωτισμό ότι η Ορθοδοξία καταπιέζει τους ανθρώπους, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια.
Η Αγαθότητα και η Αγάπη του Χριστού
Ούτε σταύρωσε, ούτε ράπισε κανέναν ο Χριστός μας. Και αν έκανε κάτι τέτοιο, το έκανε και το υπέστη στον εαυτό Του. Όταν τον λοιδορούσαν, δεν αντιλοιδορούσε, και όταν έπασχε, δεν απειλούσε, παρότι ήταν Παντοκράτωρ και μπορούσε να το κάνει. Δεν έστειλε πύρινη βροχή από τον ουρανό ο Χριστός μας. Είναι ως φωνή αύρας λεπτής, είναι η ένσχεντε, η απόλυτη καλοσύνη του Κυρίου, που ήρθε στη γη, συναναστράφηκε μαζί μας, μίλησε όσο καλύτερα δεν μπορούσε άλλος άνθρωπος να μιλήσει και μας φέρθηκε με τον πιο άψογο και τέλειο τρόπο. Όταν έχουμε μυαλό και καταλαβαίνουμε αυτή την αγάπη, μας συγκλονίζει, μας ρίχνει στο φιλότιμο, ξεκλειδώνει τις ψυχές μας και του παραδινόμαστε. Κάποτε ένας ιεροκήρυκας στη Δύση μιλούσε για έναν Θεό απειλητικό, φοβερό, κεραυνό, φόβο και τρόμο, καταστροφικό. Κάποιος που άκουγε δυσκολευόταν να αποδεχτεί έναν τέτοιο Θεό. Όταν όμως ο Κύριος φώτισε τον ιεροκήρυκα και άρχισε να μιλάει για την καλοσύνη, την αρχοντιά, την αγάπη και τη δημοκρατικότητα του Χριστού, τότε ο άνθρωπος αυτός είπε “Χριστέ μου, έτσι σε θέλω, σε ευχαριστώ, θα ρθω κοντά σου, δεν σε αρνούμαι πια”. Όταν τελείωσε ο ιεροκήρυκας και κατέβηκε, τον περίμενε ένας άνθρωπος στην πόρτα και του είπε ότι όσο καιρό μιλούσε για έναν φοβερό Θεό, ήταν εναντίον και του ίδιου και του Θεού. Όταν όμως άκουσε ότι ο Θεός είναι η άκρα καλοσύνη, αγάπη, σπλαχνία και αρχοντιά, δεν μπορούσε να αντισταθεί και παραδόθηκε σε έναν τέτοιο Θεό.
Η Καλοσύνη και η Ταπείνωση των Αγίων
Έτσι είναι και οι άγιοι, τηρουμένων των αναλογιών. Όπως ανέφερα και την άλλη φορά για τον μεγάλο Ρώσο συγγραφέα Νικολάι Γκόγκολ, ο οποίος είχε κουραστεί στην Ανατολή και πήγε στη Δύση αναζητώντας ελευθερία, άνεση και αρχοντιά. Αρχικά βρήκε κάποια, αλλά μετά δυσκολεύτηκε και ξαναγύρισε στην Ανατολή, στην Αγία Ρωσία, και πήγε σε ένα μοναστήρι, στη Μονή της Όπτινα. Εκεί βρήκε πατέρες σαν την άνοιξη, άρχοντες αγιασμένοι, ταπεινοί, ήμεροι, περιστέρια, αρνάκια του Θεού, που τον υποδέχτηκαν με καλοσύνη και στοργή, χωρίς να τον μαλώσουν ή να του πουν κάτι αυστηρό ή αρνητικό. Νόμισε πως ήταν στην αγκαλιά του Χριστού και έγραψε στο ημερολόγιό του ότι οι πατέρες της Όπτινα είχαν αφήσει πίσω τους την αυστηρότητα και τη σκληρότητα και έμοιαζαν με την άνοιξη. Έτσι είναι και οι άγιοι. Θυμάμαι ταπεινά ένα παράδειγμα: πηγαίναμε στον Γέροντα Πορφύριο ταλαίπωροι και στενοχωρημένοι, καθόμασταν λίγο κοντά του και αρχίζαμε σιγά-σιγά να νιώθουμε εαρινά, καθώς εξέπεμπε την εαρινή συμφωνία της αγάπης και της αρχοντιάς. Νόμιζες πως τον γνώριζες χρόνια και πίστευες ότι ήταν δικός σου άνθρωπος και μπορούσες να του πεις οτιδήποτε χωρίς να σε μαλώσει, να σε συμβουλέψει σκληρά ή να σου φερθεί άσχημα.
Οι άγιοι έχουν το ύφος και το ήθος της Εκκλησίας, το φως του Χριστού μας, την καλοσύνη, την πραότητα και την ταπείνωσή Του, και αναπαύουν τις ψυχές.
Γι’ αυτό λέει και ο Όσιος Σεραφείμ του Σάρωφ: “Ειρήνευσε εσύ κοντά στον Χριστό και θα ρθουν χίλιοι να ξαποστάσουν γύρω σου”.
Βέβαια, αυτή είναι η Ορθοδοξία.
Η Ορθόδοξη Αντιμετώπιση της Αμαρτίας: Συγχώρεση και Υπομονή
Κάτι που ίσως σοκάρει: διαβάζουμε στο Γεροντικό για έναν πατέρα που πήγαινε στο μοναστήρι, είχε βγει και επέστρεφε. Κοντά στη μονή συνάντησε δύο ανθρώπους που αμάρτησαν, μάλιστα σοβαρά. Εκείνος, όντας άρχοντας, ούτε τους είπε τίποτα ούτε τους μάλωσε, αλλά ευχήθηκε μέσα του και συνέχισε στη μονή. Οι πατέρες είχαν βγει στα μπαλκόνια και κοίταζαν, και όταν έφτασε ο γέροντας, του είπαν “Ντροπή σας, γέροντα, εσείς άγιος άνθρωπος, δεν τους μαλώσατε, δεν τους παρατηρήσατε, δεν τους συμβουλεύσατε;”. Εκείνος τους απάντησε: “Ντροπή σας! Και τι τους είπατε; Τους κούφανε ο Θεός. Λέει, τους βλέπει και δεν τους καίει, εγώ τι θέλετε να κάνω; Αυτή είναι η Ορθοδοξία”. Τους βλέπει και δεν τους καίει, εγώ τι να κάνω να τους κάψω; Να κάνω αντιποίηση; Δεν ήταν καλό αυτό που κάνανε σίγουρα, αλλά εγώ να τους κάψω; Ο Θεός δεν τους καίει, τους περιμένει. Κάποιοι κατηγόρησαν έναν παπά ότι έκανε κάποιες αμαρτίες και είχε κάποιες ελλείψεις. Όταν πήγε να λειτουργήσει στη σκήτη, την ώρα που άρχισε τη λειτουργία, έστειλε ο Θεός από πάνω μια φωτεινή κολόνα που τον σκέπασε, έτσι που να μη φαίνεται τίποτα άλλο παρά η δόξα της ιεροσύνης. Και έκανε το μυστήριο της Ευχαριστίας και κοινώνησαν όλοι Σώμα και Αίμα Χριστού. Κάποτε πάλι, στο Γεροντικό, που είναι ο καρπός της ερήμου, η καρδιά του Ευαγγελίου εφαρμοσμένη, πήγαν σε έναν γέροντα σοφό, άγιο και ανοιξιάτικο, μια επίτοκο άγαμη μητέρα. Οι πατέρες έλεγαν διάφορα, καθώς εμείς οι χριστιανοί, οι παπάδες και οι καλόγεροι πολλές φορές είμαστε σκληροί και έχουμε δυσκολία και αδυναμία μέσα μας. Ο γέροντας τους είπε: “Δώστε της βρε κάτι να φάει και ένα σεντονάκι να γεννήσει. Δεν βλέπετε ότι είναι εγγύς θανάτου; Όταν γεννάει η γυναίκα, φτάνει στο θάνατο”. Και τους είπε να της δώσουν φαγητό και να φάει τον παππούλη και τη γιαγιά, με καλοσύνη. Αυτή είναι η Ορθοδοξία, όπως λέει το Γεροντικό, αποδεκτό από όλους. Πάλι ρώτησαν έναν γέροντα αν δουν τον αδελφό να κοιμάται κατά την αγρυπνία, τι να κάνουν. Εκείνος απάντησε: “Εγώ παιδί μου, όχι μόνο δεν θα τον ξυπνούσα, αλλά θα έβαζα το χεράκι μου και το ποδαράκι μου να κοιμηθεί πιο άνετα, και αφού κοιμόταν μέσα στην ακολουθία, αγίασε κι αυτός”. Αυτή είναι η Ορθοδοξία. Θυμάμαι κάποιον καθηγητή που μου έλεγε για έναν επίσκοπο: “Εγώ είμαι άθεος πάτερ, αλλά αυτού του παπά θα του φιλήσω τα χέρια και τα πόδια και ό,τι μου πει θα το κάνω”. Είδε αρετή. Όμως, πολλοί από εμάς τους χριστιανούς, κλήρος και λαός, είμαστε δύσκολοι αρκετά και βγάζουμε τα απωθημένα μας, τις πληγές μας, τις δυσκολίες μας, τις αδυναμίες μας και τα πάθη μας προς τους άλλους, στο όνομα τάχα της Ορθοδοξίας.
Ζήλος Άνευ Γνώσεως και η Υπομονή του Χριστού
Τι λέει ο Χριστός στο Ευαγγέλιο απευθυνόμενος στους Αποστόλους; “Θα ρθει ώρα που όποιος σας σκοτώσει θα νομίζει πως προσφέρει λατρεία στον Θεό”. Εμείς έτσι νομίζουμε πολλές φορές, μπερδεμένοι όντες και με ζήλο ου κατ’ επίγνωση, να “σκοτώσουμε”. Και τελευταία κάναμε και μερικές τέτοιες κινήσεις. Βλέπεις τον δικό του άνθρωπο, τον Χριστό, που έχει και τον δρόμο του μυροβλήτη, δεν τον έκαψε, τον περιμένει. Του λέει “Βρε, τι βλακείες γράφεις; Τι χαζομάρες λες; Είμαι σου μοιάζω εγώ για τέτοιους; Σιγά μου ρε καημένε, έχε την ευχή μου να συνέλθεις. Άντε, εγώ εδώ ήρθα και πέθανα για σας”. Βέβαια, τίποτα από αυτά δεν κολλάει στον Χριστό. Ο Χριστός είναι όπως ο ήλιος, που περνάει από ακάθαρτα και βρωμερά μέρη και δεν παθαίνουν τίποτα οι λαμπρές ακτίνες. Έτσι και εμείς τον προσβάλλουμε με τις αμαρτίες μας. Τον μισούμε, τον αδικούμε, τον συκοφαντούμε με τις αμαρτίες μας. Λέμε νηστεία να μην φάμε κρέας, εντάξει, και τι έγινε; Στο Γεροντικό ξέρετε τι λέει πάλι; “Εκείνος που νηστεύει και τρώει με την κατάκριση τις σάρκες του αδελφού του, καλύτερα να τρώει κρέας και να το βουλώνει”. Ναι, αδελφοί μου, αυτή είναι η Εκκλησία μας, αυτήν δεν την ξέρουμε περισσότερο.
Η Αγκαλιά της Αγάπης του Χριστού και η Μεταμόρφωση της Ψυχής
Κάποτε ένας νεαρός πήγε σε ένα ίδρυμα όπου φιλοξενούνταν δύο ορφανά παιδάκια. Στον διάδρομο του ιδρύματος υπήρχε μια μεγάλη εικόνα του Χριστού. Αυτός ο νεαρός, ταλαιπωρημένος από τους παπάδες ίσως ή τους χριστιανούς ή τον δαίμονα, βρέθηκε μόνος του μπροστά στον Ιησού και άρχισε να Τον ψέλνει: “Βρε, σκληρός είσαι του λέει, ανελέητος είσαι, απόλυτος είσαι, δεν χαρίζεσαι τίποτα, θα μας κόψεις το κεφάλι, όλο απειλές είσαι”. Τα έλεγε αυτά ο καημένος με έξαψη, και ήταν καλό που τα έλεγε, γιατί ξεδίνει κανείς τον αέρα και κάνει καλό, όπως λέει ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος: “Η εξομολόγηση είναι θεία πράξη, ανάγκη της βαθύτητας της ψυχής και μεγάλη ευεργεσία για εμάς”. Και καθώς τα έλεγε αυτά με έξαψη, όπως κάνουμε εμείς οι Έλληνες, που τα τραβάμε στα άκρα, έρχεται κάποιος και τον αγκαλιάζει τόσο στοργικά, με τόση αγάπη, με τόση τρυφερότητα, με τον πιο απαλό και βελούδινο τρόπο που ποτέ δεν είχε αγκαλιάσει άλλος έτσι, ούτε η μάνα του, ούτε ο πατέρας του, ούτε η γιαγιά του. Και μένει αυτός έκπληκτος, γυρίζει και κοιτάζει μια θεανθρώπινη μορφή πανταχού παρούσα, που του λέει: “Βρε τι λες;” και γελούσε ο Χριστός. “Τι βλακείες λες αδερφέ μου; Ποιος σου είπε ότι είμαι εγώ αυτό; Εγώ είμαι αυτό που βλέπεις”. Και σκεφτείτε τι έγινε, τα έχασε. “Εγώ είμαι αυτός, αυτός είμαι εγώ: καλοσύνη, αγάπη, στοργή, αυτό το κάτι άλλο που ζητάει κάθε ανθρώπινη ψυχική ύπαρξη, και όταν αμαρτάνει ακόμα αυτό ζητάει στην ουσία”. “Εγώ είμαι το κάτι άλλο, κάποιος άλλος, εγώ είμαι αυτό παιδί μου”, του λέει, “να μ’ αγαπάς, να μ’ αγαπάς, να μ’ αγαπάς και να μη με ξεχνάς και να μη με φοβάσαι και να αγαπάς και τους άλλους και να συγχωράς, κι η ψυχή σου θα γίνει μια άνοιξη”. Και τον άφησε ο Κύριος, και έμεινε έτσι για πάντα, και αναγεννήθηκε η ψυχή του. Τώρα και ο δικός μας ο μνήμων έγραψε, είναι μια εξομολόγηση αυτή, βγάλ’ τα έξω αδελφέ, δεν είναι μυθιστόρημα αυτό, αν και μυθιστόρημα είναι ένας μύθος που μεταφέρει την ιστορία, ο τρόπος που μεταφέρεις την ιστορία. Εδώ ανιστορεί τα πράγματα, συγχωρεί τη Μαρία τη Μαγδαληνή με τη Μαρία του Λαζάρου. Ευχόμαστε να φωτίσει ο Χριστός και να μην κάψει κανέναν, να δώσει μετάνοια, αλλιώς αμαρτάνει κάποιος, είμαστε όλοι συνυπεύθυνοι, και όταν αγιάζει κάποιος, ανεβαίνουμε όλοι, γιατί υπάρχει ενότητα του ανθρωπίνου γένους και ενότητα της Εκκλησίας. Ο Θεός μας είναι αυτή η ενότητα με την πνοή του Αγίου Πνεύματος.
Η Πόρτα του Πλησίον και η Χριστιανική Αγάπη
Γι’ αυτό πάλι ο αββάς Ποιμένας στο Γεροντικό γράφει ότι ο δρόμος για τη Βασιλεία περνάει από την πόρτα του πλησίον. Αν δεν ελεήσουμε τον πλησίον, δεν είμαστε χριστιανοί, και δεν αρκεί μόνο με δωρεές, αλλά πρέπει να τον αγαπήσουμε, να τον συγχωρέσουμε, να τον καταλάβουμε, να τον αντέξουμε και να τον μαλώσουμε για κάτι καλό, γιατί όχι;. Χρειάζεται και αυτό κάπου κάπου. Γι’ αυτό και ο Θεός μας φοβερίζει στην Παλαιά Διαθήκη σε μερικά σημεία, γιατί ο άνθρωπος καμιά φορά, αν του φέρνει συνέχεια καλά, καβαλάει το καλάμι αν δεν είναι αγιασμένος, και τότε ο Θεός τραβάει έναν σεισμό, που είναι και φυσικό φαινόμενο, ανασαίνει και η γη, αλλά κόβεται η δική μας ανάσα, και μας φέρνει στα ίσα μας.
Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η Αντίσταση στον Ορθολογισμό
Κατά τον 14ο αιώνα, όπως αναφέρεται στο γεροντικό, μια νέα θύελλα ήρθε από τη Δύση, στα χρόνια του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Αυτή η θύελλα ήταν ο ορθολογισμός, ο οποίος χτυπούσε τη θεία διάσταση του Χριστού και της Εκκλησίας και εξανθρώπιζε τα πάντα. Ο ορθολογισμός προσπαθούσε να ερμηνεύσει το δόγμα φιλοσοφικά, υποστηρίζοντας ότι για να πάει κάποιος στον παράδεισο, έπρεπε να γνωρίζει φιλοσοφία.
Η Άρνηση της Φιλοσοφικής Σωτηρίας και η Υπεράσπιση της Παράδοσης
Ο ομιλητής θέτει ένα ρητορικό ερώτημα σχετικά με την αντίληψη αυτή: πώς πήγαν στον παράδεισο τόσοι άνθρωποι που δεν γνώριζαν φιλοσοφία ανά τους αιώνες;. Αυτό υπογραμμίζει την αντίθεση της ορθόδοξης πίστης στην ιδέα ότι η σωτηρία εξαρτάται από τη φιλοσοφική γνώση. Ο ορθολογισμός, σύμφωνα με το απόσπασμα, είχε διαστρεβλώσει ακόμη και την κατανόηση των αρχαίων φιλοσόφων, καθώς ο Διαφωτισμός πήρε τους αρχαίους αλλά τους «ευνούχισε», αφαιρώντας τη θεία τους διάσταση. Επίσης, ο ορθολογισμός των αρχαίων, ο οποίος χρησιμοποιούσε σωστά τη λογική και την εμπειρία, διαστρεβλώθηκε, με αποτέλεσμα να επικεντρωθούν μόνο στη λογική και το όργανο του Αριστοτέλη, αγνοώντας την πρώτη φιλοσοφία που οδηγούσε στη θεολογία.
Η Αντίσταση του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και οι Σύνοδοι
Σε αυτό το κλίμα, ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και οι υπόλοιποι πατέρες της Εκκλησίας αντέταξαν τα στήθη τους. Συγκλήθηκαν σύνοδοι όπου, με το Άγιο Πνεύμα, διευθετήθηκε το θέμα της νοεράς προσευχής, των ακτίστων ενεργειών του Θεού, του τρόπου γνώσεως του Θεού και της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος. Ο αγώνας ήταν μεγάλος και μακροχρόνιος, σηματοδοτώντας μια περίοδο θράσους της αθεΐας της Δύσεως.
Η Δεύτερη Κυριακή των Νηστειών και η Νίκη της Ορθοδοξίας
Η Εκκλησία τιμά τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών, ως συνέχεια της πρώτης Κυριακής της Ορθοδοξίας. Και εδώ, όπως και στην αναστήλωση των αγίων εικόνων από την αγία Θεοδώρα, η Εκκλησία γιόρτασε έναν θρίαμβο της ορθόδοξης πίστης και μια νίκη του εσφαγμένου Αρνίου, δηλαδή του Χριστού.
Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς: Φιλόσοφος και Θεολόγος
Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ήταν ένα τέκνο της Ανατολής και ένας Αριστοτελικός φιλόσοφος, αλλά με τη σωστή έννοια: η φιλοσοφία ήταν για αυτόν μέσο παιδείας που τον οδήγησε στην πίστη, στην αγκαλιά του Λόγου. Η πίστη θεωρείται η μέγιστη γνώση, εκεί όπου σταματά η φιλοσοφία. Με τη φιλοσοφία και την επιστήμη μελετώνται τα δημιουργήματα, ενώ με τη θεολογία μελετάται ο Θεός και οι άκτιστες ενέργειές Του. Ο άγιος Γρηγόριος υπήρξε μαθητής του μεγάλου φιλοσόφου και θεολόγου Θεοδώρου του Μετοχίτη, ο οποίος ήταν σπουδαία προσωπικότητα στο παλάτι. Στα 17 του χρόνια, ο θείος Γρηγόριος Παλαμάς έκανε μια διάλεξη για τον Αριστοτέλη, μιλώντας με τέτοια παραστατικότητα, σοφία και καταπληκτικό τρόπο, που ο Θεόδωρος Μετοχίτης τον αγκάλιασε και τον επαίνεσε για την εμπεριστατωμένη του παρουσίαση.
Η Διάσωση της Ορθόδοξης Πίστης και η Θεία Χάρις
Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, μαζί με άλλους πατέρες και μέσω των τριών συνόδων που συγκλήθηκαν για τις ησυχαστικές έριδες, έσωσε για άλλη μια φορά τον ορθόδοξο τρόπο ζωής και σωτηρίας. Ο ομιλητής υποστηρίζει ότι ο Παπισμός και ο Προτεσταντισμός κατέληξαν σε ορθολογιστικά σχήματα που δεν μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο, ενώ μόνο η Ορθοδοξία διέσωσε την αρχαία πίστη και προσφέρει στους ανθρώπους τη Θεία Χάρη για να σωθούν από την αμαρτία, την τρέλα, τις πληγές, το κακό και την κόλαση, οδηγώντας τους στην αναγέννηση και την ανακαίνιση. Αυτή η θεία χάρις, σύμφωνα με τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, είναι αυτό που ανακαινίζει και αγιάζει τον άνθρωπο.
Συνοψίζοντας, ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αντιτάχθηκε σθεναρά στον ορθολογισμό του 14ου αιώνα, ο οποίος απειλούσε την ουσία της ορθόδοξης πίστης. Μέσω των συνόδων και της διδασκαλίας του, υπερασπίστηκε την εμπειρική γνώση του Θεού μέσω της νοεράς προσευχής και των ακτίστων ενεργειών Του, διασφαλίζοντας τη συνέχεια της αυθεντικής ορθόδοξης πνευματικότητας και σωτηρίας. Η νίκη του επί του ορθολογισμού τιμάται από την Εκκλησία ως ένας ακόμη θρίαμβος της Ορθοδοξίας.
Η Καλοσύνη του Θεού και η Φύση των Αγίων
Ο γέροντας Ανανίας Κουστένης αναφέρει ένα περιστατικό με έναν ιεροκήρυκα στη Δύση που αρχικά παρουσίαζε τον Θεό ως απειλή, φοβέρα, κεραυνό και φόβο, προκαλώντας αποστροφή στους ακροατές. Όταν όμως ο Θεός φώτισε τον ιεροκήρυκα και άρχισε να μιλά για την καλοσύνη, την αρχοντιά και την αγάπη του Χριστού, ένας άνθρωπος στην εκκλησία συγκινήθηκε βαθιά και δήλωσε την πίστη του. Το ίδιο ισχύει και για τους αγίους, οι οποίοι έχουν την ίδια καλοσύνη, πραότητα και ταπείνωση με τον Χριστό, αναπαύοντας τις ψυχές. Αναφέρει τον Όσιο Σεραφείμ του Σάρωφ, ο οποίος έλεγε ότι αν κάποιος βρει την ειρήνη κοντά στον Χριστό, χιλιάδες θα έρθουν να ξαποστάσουν γύρω του. Θυμάται επίσης τον Γέροντα Πορφύριο, κοντά στον οποίο οι ταλαιπωρημένοι άνθρωποι ένιωθαν εαρινή αναγέννηση, καθώς εξέπεμπε αγάπη και αρχοντιά, κάνοντας τους άλλους να νιώθουν οικεία και να μπορούν να του μιλήσουν για τα πάντα χωρίς φόβο.
Παραδείγματα Ορθόδοξης Επιείκειας από το Γεροντικό
Αναφέρει ένα περιστατικό από το Γεροντικό όπου ένας μοναχός, επιστρέφοντας στο μοναστήρι, συνάντησε δύο ανθρώπους που αμάρτησαν σοβαρά, αλλά εκείνος δεν τους είπε τίποτα, παρά μόνο προσευχήθηκε σιωπηλά. Οι πατέρες του μοναστηριού τον επέκριναν για την έλλειψη αυστηρότητας, αλλά εκείνος τους απάντησε με τα λόγια: «τους βλέπει και δεν τους καίει ο Θεός, εγώ τι θέλετε να κάνω;».
Σε άλλη ιστορία από το Γεροντικό, κάποιος κατηγόρησε έναν παπά για αμαρτίες και ελλείψεις. Όταν ο παπάς πήγε να λειτουργήσει στη σκήτη, ο Θεός έστειλε μια φωτεινή στήλη που τον σκέπασε, αποδεικνύοντας τη δόξα της ιεροσύνης του και επιτρέποντας να τελεστεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Ένα ακόμη παράδειγμα από το Γεροντικό αφορά μια άγαμη μητέρα που ήταν έτοιμη να γεννήσει. Παρά τις πιθανές επικρίσεις, ένας σοφός και άγιος γέροντας διέταξε να της δώσουν φαγητό και ένα σεντόνι, αναγνωρίζοντας την εγγύτητα του θανάτου κατά τη γέννα και επιδεικνύοντας συμπόνια.
Επίσης, αναφέρεται σε ένα επεισόδιο όπου κάποιος ρώτησε έναν γέροντα τι να κάνει αν δει έναν αδελφό να κοιμάται κατά τη διάρκεια της αγρυπνίας. Ο γέροντας απάντησε ότι όχι μόνο δεν θα τον ξυπνούσε, αλλά θα φρόντιζε να κοιμηθεί πιο άνετα, καθώς ακόμη και ο ύπνος κατά τη διάρκεια της ιερής ακολουθίας μπορεί να αγιάσει τον άνθρωπο.
Αντιμετωπίζοντας τις Αδυναμίες μας με Ορθόδοξο Φρόνημα
Ο γέροντας Ανανίας Κουστένης σχολιάζει ότι πολλοί χριστιανοί, κληρικοί και λαϊκοί, είναι δύσκολοι και εκφράζουν τις απωθημένες πληγές και αδυναμίες τους στους άλλους στο όνομα της Ορθοδοξίας. Αντιπαραβάλλει αυτή τη συμπεριφορά με τα λόγια του Χριστού προς τους αποστόλους, ότι θα έρθει ώρα που όποιος σκοτώσει θα νομίζει πως προσφέρει λατρεία στον Θεό. Παρομοιάζει τον Χριστό με τον ήλιο που περνά από ακάθαρτα μέρη χωρίς να μολυνθεί, ενώ οι άνθρωποι με τις αμαρτίες τους προσβάλλουν τον Χριστό. Αναφέρεται σε μια διδαχή από το Γεροντικό που λέει ότι αυτός που νηστεύει αλλά κατακρίνει τον αδελφό του, είναι καλύτερα να τρώει κρέας και να σωπαίνει.
Η Συνάντηση ενός Νεαρού με τον Χριστό
Μια ιστορία αφορά έναν νεαρό που ήταν εχθρικός προς τη θρησκεία, την Εκκλησία και τους παπάδες. Μόνος μπροστά σε μια μεγάλη εικόνα του Χριστού σε ένα ίδρυμα, άρχισε να τον κατηγορεί με σκληρά λόγια. Τότε, κάποιος τον αγκάλιασε με απέραντη στοργή και του είπε: «Τι λες βρε παιδί μου; Ποιος σου είπε εμένα αυτά; Εγώ είμαι αυτό που βλέπεις», ενώ ο Χριστός γελούσε. Του είπε ότι είναι καλοσύνη, αγάπη, στοργή και του ζήτησε να τον αγαπά, να μην τον ξεχνά, να μην τον φοβάται, να αγαπά τους άλλους και να συγχωρεί. Μετά από αυτή τη συνάντηση, η ψυχή του νεαρού αναγεννήθηκε. Ο π Ανανίας τονίζει ότι αυτή η «βλακώδης εξομολόγηση» του νεαρού ήταν κάτι που είχε μέσα στην ψυχή του και έπρεπε να βγει.
Η Ενότητα της Εκκλησίας και του Ανθρώπινου Γένους
Ο γέροντας Ανανίας Κουστένης υπογραμμίζει την ενότητα του ανθρώπινου γένους και της Εκκλησίας. Όταν κάποιος αγιάζει, όλοι ανεβαίνουν, καθώς ο Θεός καλεί πάντα σε ενότητα με την πνοή του Αγίου Πνεύματος. Αναφέρει μια φράση από τον Αββά Ποιμένα στο Γεροντικό: «Ο δρόμος για τη βασιλεία περνάει από την πόρτα του πλησίον». Τονίζει την ανάγκη να ελεούμε, να αγαπάμε, να συγχωρούμε, να κατανοούμε και να ανεχόμαστε τον πλησίον. Επισημαίνει ότι κάποιες φορές χρειάζεται και η επιτίμηση, όπως και ο Θεός φοβερίζει στην Παλαιά Διαθήκη για να συνετίσει τον άνθρωπο που μπορεί να παρασυρθεί από την συνεχή ευημερία αν δεν είναι αγιασμένος.
Η Ανάδυση του Ορθολογισμού και η Αντίσταση του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά
Αναφέρεται σε μια άλλη θύελλα που ήρθε από τη Δύση τον 14ο αιώνα, στα χρόνια του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά: τον ορθολογισμό, ο οποίος έπληττε τη θεία διάσταση του Χριστού και της Εκκλησίας, ερμηνεύοντας τα πάντα με ανθρώπινη λογική και κάνοντας φιλοσοφία το δόγμα. Αυτός ο ορθολογισμός υποστήριζε ότι για να πάει κάποιος στον παράδεισο πρέπει να γνωρίζει φιλοσοφία, κάτι που ο π Ανανίας θεωρεί παράλογο, αναρωτώμενος πώς πήγαν στον παράδεισο τόσοι άνθρωποι που δεν γνώριζαν φιλοσοφία ανά τους αιώνες. Ο ορθολογισμός επηρέασε αρνητικά ακόμη και την κατανόηση των αρχαίων σοφών, παίρνοντας μόνο τη λογική τους και παραμελώντας τη θεία τους διάσταση. Ο γέροντας Ανανίας Κουστένης εξηγεί ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν σωστά τη λογική και την εμπειρία, φτάνοντας στην ιδέα ενός ακίνητου κινούντος που ονόμασαν πρώτη φιλοσοφία ή θεολογία, αλλά ο ορθολογισμός της Δύσης (Γαλλική Επανάσταση και λοιπά) απέρριψε αυτή τη θεολογική διάσταση. Αυτό το πνεύμα κινδύνευσε να επηρεάσει τον ορθόδοξο τρόπο ζωής και σωτηρίας. Ο Άγιος Γρηγόριος και άλλοι Πατέρες αντέταξαν σθεναρά τα στήθη τους, συγκάλεσαν Συνόδους και, με το Άγιο Πνεύμα, διευθέτησαν το θέμα της νοεράς προσευχής, των άκτιστων ενεργειών του Θεού, του τρόπου γνώσεως του Θεού και της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος. Ο αγώνας ήταν μεγάλος και οδήγησε στη συντριβή της αθεΐας της Δύσης.
Γι’ αυτό, η Εκκλησία εορτάζει τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών, ως συνέχεια της πρώτης Κυριακής της Ορθοδοξίας, καθώς και εδώ έχουμε θρίαμβο της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Ο π Ανανίας ευχαριστεί τους Πατέρες που πρωτοστάτησαν, ιδιαίτερα τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, τον «τέκνο της Ανατολής», ο οποίος χρησιμοποίησε την αριστοτελική φιλοσοφία (με τη σωστή έννοια, ως παιδεία) για να οδηγήσει τους ανθρώπους στην πίστη, στην αγκαλιά του Λόγου, εξηγώντας ότι η πίστη είναι η μέγιστη γνώση, εκεί όπου σταματά η φιλοσοφία και η επιστήμη, οι οποίες μελετούν τα δημιουργήματα, ενώ η θεολογία μελετά τον Θεό και τις άκτιστες ενέργειές του. Αναφέρει ότι ο Άγιος Γρηγόριος ήταν αριστοτελικός φιλόσοφος με δάσκαλο τον Θεόδωρο τον Μετοχίτη, έναν μεγάλο φιλόσοφο και θεολόγο. Στα 17 του χρόνια, ο Άγιος Γρηγόριος έκανε μια διάλεξη για τον Αριστοτέλη που εντυπωσίασε τον Μετοχίτη, ο οποίος τον αγκάλιασε και τον επαίνεσε. Έτσι, ο Άγιος Γρηγόριος, μαζί με άλλους Πατέρες και τις τρεις Συνόδους που συγκλήθηκαν για τις ησυχαστικές έριδες, έσωσε για άλλη μια φορά τον ορθόδοξο τρόπο ζωής και σωτηρίας. Ο π Ανανίας υποστηρίζει ότι ο παπισμός και ο προτεσταντισμός κατέληξαν σε ορθολογιστικά σχήματα που δεν μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο, ενώ μόνο η Ορθοδοξία διέσωσε την αρχαία πίστη και προσφέρει τη θεία χάρη για τη σωτηρία από την αμαρτία, την τρέλα, τις πληγές, το κακό και την κόλαση, οδηγώντας στην αναγέννηση και την ανακαίνιση.
Η Έλξη της Ορθοδοξίας και η Προσπάθεια για Ενότητα
Ο π Ανανίας σημειώνει ότι πολλοί άνθρωποι από τη Δύση έρχονται στο Άγιο Όρος, στη Μονή Σινά και σε άλλα προσκυνήματα και εκκλησίες. Θυμάται ότι όταν επισκέφθηκε τον Άγιο Νεκτάριο, οι περισσότεροι από τους δέκα προσκυνητές ήταν ετερόδοξοι (προτεστάντες και ρωμαιοκαθολικοί) που ζητούσαν πληροφορίες για τη ζωή και την αγάπη του Αγίου. Η αγάπη του Αγίου Νεκταρίου τους έλκει ακόμη και μετά την κοίμησή του, όπως τους είχε έλξει και εν ζωή, όταν αλληλογραφούσε με πολλούς ετεροδόξους και έκανε διαβήματα στο Πατριαρχείο για την ένωση των Εκκλησιών, προτρέποντας τον παπισμό και τον προτεσταντισμό να επιστρέψουν στην αρχαία, μία, αγία, καθολική και αποστολική Εκκλησία. Ο Άγιος Νεκτάριος έγραψε υπομνήματα, όπου μεταξύ άλλων ανέφερε ότι έμαθε να βλέπει την πληγωμένη χριστιανοσύνη όχι από το ύψος των δογμάτων, αλλά από το ύψος της αγάπης. Ο γέροντας Ανανίας Κουστένης αναφέρει ότι ο σημερινός Πάπας κάνει κάποιες κινήσεις προς την ενότητα και εκφράζει την ελπίδα, όπως και ο Γέροντας Πορφύριος, ότι θα φωτιστεί να αρχίσει να λειτουργεί ορθόδοξα και να επανέλθει στην Εκκλησία. Τονίζει ότι η Εκκλησία προσεύχεται καθημερινά για την ένωση όλων των χριστιανών σε μία ποίμνη και έναν ποιμένα.
Η Φιλοκαλία και η Διατήρηση της Ορθοδοξίας κατά την Τουρκοκρατία
Ο Άγιος Γρηγόριος δίδαξε τον ορθό τρόπο ζωής της Ορθοδοξίας, την άσκηση και την εφαρμογή της διδασκαλίας στον ανθρώπινο βίο, οδηγώντας στη Φιλοκαλία ή αναγέννηση. Τα υπόγεια ρεύματα της Φιλοκαλίας διέτρεξαν ολόκληρη την Τουρκοκρατία (τα 400 χρόνια της σκλαβιάς), η οποία ήταν η μεγάλη παρασκευή του Γένους, φτάνοντας μέχρι το γλυκό ξημέρωμα του 1821. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Φιλοκαλία ανέδειξε μάρτυρες (νεομάρτυρες), αγίους, διδασκάλους, ευεργέτες και ήρωες που κράτησαν την ορθόδοξη πίστη και την ελληνική εθνότητα. Ο γέροντας Ανανίας Κουστένης τονίζει ότι οι Έλληνες είναι Έλληνες σήμερα χάρη στην Ορθόδοξη Εκκλησία, τη θεία χάρη και τον Εσταυρωμένο και Αναστημένο Χριστό και την θλιμμένη Παναγία, καθώς χωρίς αυτούς δεν θα είχαν αντέξει. Αναφέρει έναν δυτικό ιστορικό που έγραψε ότι αν οι Τούρκοι είχαν καταλάβει τη Ρώμη και την υπόλοιπη Δύση, σε δέκα χρόνια όλοι θα είχαν γίνει μουσουλμάνοι, ενώ ο Έλληνας, ο Ρωμιός, ο Ορθόδοξος άντεξε 400 χρόνια ανάμεσα στον Τούρκο και τον Φράγκο. Διετήρησαν την ελληνική γλώσσα (τη γλώσσα του Ευαγγελίου, της Θείας Λειτουργίας, των Πατέρων και των Συνόδων), τις παραδόσεις, την ιστορία, τα ήθη και τα έθιμα, και οδήγησαν στην Επανάσταση του 1821. Κατά την Τουρκοκρατία, πολλοί αγίασαν (35.000 γνωστοί νεομάρτυρες και αναρίθμητοι άγνωστοι) και, εκτός από τον εξισλαμισμό μερικών Ελλήνων, συνέβη και το αντίστροφο: πολλοί Τούρκοι έγιναν Ορθόδοξοι (Άγιος Αχμέτ, Άγιος Κωνσταντίνος εξ Αγαρηνών και άλλοι).
Η Δύναμη της Θείας Χάριτος στην Ορθοδοξία
Ο π Ανανίας τονίζει ότι στην Ορθοδοξία υπάρχει η θεία χάρη που έρχεται από τον ουρανό, δραστική, ανακαινίζουσα, αγιάζουσα, μεταβάλλουσα. Αναφέρει ότι η θεία χάρη γεμίζει την ψυχή όταν ο Χριστός βρίσκει μια άδολη καρδιά. Παραθέτει την ιστορία ενός νεαρού που ήταν εχθρός της θρησκείας, αλλά μια μέρα η ψυχή του γέμισε ξαφνικά με πρωτόφαντη χαρά και άρχισε να αγαπά τον Χριστό, την Παναγία και τους Αγίους. Αυτή η αλλαγή οφείλεται στον Χριστό που «κυκλοφορεί και οπλοφορεί» με την αγάπη και την καλοσύνη του, αφοπλίζοντας τους ανθρώπους και γεμίζοντας τις ψυχές τους. Στην Ορθοδοξία γίνονται πολλά ηθικά θαύματα, με αμαρτωλούς να επιστρέφουν στην Εκκλησία. Ο Χριστός καλεί και βρίσκει τους ανθρώπους, γεμίζοντας τη ζωή τους με την παρουσία του, κάνοντας άνοιξη και μεταμορφώνοντάς τους.
Η Ορθόδοξη Πίστη ως Στοιχείο της Ελληνικής Ταυτότητας
Αναφέρεται στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822, όπου οι Έλληνες διαχωρίστηκαν από τους μη Έλληνες με βάση την Ορθόδοξη Πίστη και όχι την εθνότητα. Τονίζει ότι η Ορθοδοξία ήταν και είναι τροφός και φρουρός του Έθνους των Ελλήνων, ιδιαίτερα στις κοινότητες του εξωτερικού όπου δεν υπάρχει κρατική οντότητα και η Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί το κέντρο. Παρομοιάζει τη λειτουργία των κοινοτήτων της Τουρκοκρατίας γύρω από την Ορθόδοξη Εκκλησία με δημοκρατικές διαδικασίες.