Εισαγωγή: Το Θέατρο σε μια Περίοδο Μετάβασης
Στην Ύστερη Αρχαιότητα, μια εποχή που σηματοδοτείται από την άνοδο του Χριστιανισμού και την παρακμή του αρχαίου κόσμου, το θέατρο βρισκόταν σε μια ενδιαφέρουσα φάση εξέλιξης.
Ο Γεώργιος Παλιός στη μελέτη του εξερευνά το θέατρο σε αυτό το μεταβατικό περιβάλλον, εξετάζοντας τα κυρίαρχα είδη, τους χώρους διεξαγωγής, το κοινό, και την κριτική που δέχτηκε από την Εκκλησία, με ιδιαίτερη έμφαση στον Ιωάννη Χρυσόστομο.
Κυρίαρχα Θεατρικά Είδη
Μίμος: Ο Διάδοχος της Αρχαίας Κωμωδίας
Ο μίμος ήταν ένα εμβληματικό θεατρικό είδος της Ύστερης Αρχαιότητας, θεωρούμενος ως ο διάδοχος της αρχαίας κωμωδίας. Οι παραστάσεις του μιμού χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: την ‘Υπόθεση’, μια ιστορία με προκαθορισμένη πλοκή, και το ‘Παίγνιο’, ένα αυτοσχεδιαστικό κομμάτι. Οι ηθοποιοί, γνωστοί ως μίμοι, φορούσαν ένα χαρακτηριστικό κοντό χιτώνα, συχνά φτιαγμένο από πολλά κομμάτια ύφασμα, και δεν χρησιμοποιούσαν προσωπεία.
Παντόμιμος: Η Νέα Τραγωδία
Ο παντόμιμος, από την άλλη, ήταν ένα είδος που αναπτύχθηκε στη ρωμαϊκή περίοδο και θεωρήθηκε διάδοχος της αρχαίας τραγωδίας. Ήταν ένα σύνθετο είδος, με ποικίλες σκηνές και χορευτικά, και απευθυνόταν σε ένα ευρύ κοινό και απέκτησε αγωνιστικό χαρακτήρα ήδη από την εποχή του Αυγούστου.”
Υδρόμιμος: Το Θέατρο του Νερού
Το είδος του υδρόμιμου, που άκμασε κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, παρουσίαζε παραστάσεις από την αρχαία δραματουργία και μυθολογία, χρησιμοποιώντας υδάτινες δεξαμενές στους θεατρικούς χώρους.
Χώροι και Ευκαιρίες Θεατρικών Παραστάσεων
Τα θεατρικά θεάματα της Ύστερης Αρχαιότητας διεξάγονταν σε διάφορους χώρους, αντανακλώντας την κοινωνική και πολιτική ζωή της εποχής.
Δημόσιοι Χώροι: Ιππόδρομος και Εορτές
Τα θέατρα ήταν μέρος των δημόσιων εκδηλώσεων, με τον ιππόδρομο να αποτελεί έναν από τους πιο δημοφιλείς χώρους. Οι ιπποδρομίες συνδυάζονταν συχνά με θεατρικά δρώμενα, δημιουργώντας ένα ζωντανό και πολυσύχναστο περιβάλλον.
Τα θεατρικά θεάματα εντάσσονταν στις δημόσιες εκδηλώσεις, όπως στον ιππόδρομο, ή σε ιδιωτικές, όπως σε ανάκτορα, καθώς και σε θρησκευτικές ή αυτοκρατορικές εορτές.
Ιδιωτικές Παραστάσεις: Ανακτορικές και Θρησκευτικές Εορτές
Τα θέατρα υπήρχαν επίσης σε ιδιωτικούς χώρους, όπως ανάκτορα, και σε θρησκευτικές εορτές. Η Κωνσταντινούπολη, παρά την έλλειψη αρχαιολογικών ευρημάτων, ήταν μια σημαντική πόλη για το θέατρο, με θεάματα να διεξάγονται σε διάφορους χώρους.
Σημαντικές Θεατρικές Πόλεις
Η Αντιόχεια, η Έφεσος, και η Κωνσταντινούπολη ήταν σημαντικές πόλεις για το θέατρο.
Στην Αντιόχεια, υπήρχε μια εορτή αφιερωμένη στον Διόνυσο και στην Αφροδίτη, ο Μαϊουμάς (αναφερόμενος σε άλλες πηγές και ως Όργια), Στη διάρκεια του Μαϊουμά πραγματοποιούνταν θεατρικές νυχτερινές παραστάσεις κάθε τρία έτη, για τριάντα ημέρες την άνοιξη.
Το Κοινό των Θεαμάτων
Το κοινό της Ύστερης Αρχαιότητας ήταν ποικίλο και ενεργό, αποτελούμενο από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις.
Ενεργή Συμμετοχή και Οργάνωση
Το κοινό οργανωνόταν σε ομάδες οπαδών, γνωστές ως ‘κλάκα’ ή ‘δήμοι’, και συμμετείχε ενεργά στα δρώμενα. Αυτή η οργάνωση έδινε μια αίσθηση κοινότητας και συμμετοχής.
Γυναίκες και Παιδιά στο Κοινό
Η παρουσία γυναικών και παιδιών στα θεάματα ήταν αξιοσημείωτη. Οι γυναίκες, παρόλο που αντιμετώπιζαν περιορισμούς, συμμετείχαν ενεργά από την εποχή του Αυγούστου, ενώ τα παιδιά εκπαιδεύονταν και προστατεύονταν από την επιρροή του θεάτρου.
Η Θέση των Ηθοποιών
Οι ηθοποιοί, ιδιαίτερα οι μίμοι και οι παντόμιμοι, είχαν μια αμφιλεγόμενη θέση στην κοινωνία.
Ηθική και Κοινωνική Στάση
Σε αντίθεση με την κλασική εποχή, οι ηθοποιοί της Ύστερης Αρχαιότητας δεν είχαν την ίδια αίγλη και θεωρούνταν ανήθικα πρόσωπα και τίθονταν στο περιθώριο. Οι λέξεις ‘μίμος’ και ‘παντόμιμος’ έγιναν συνώνυμες με όρους όπως ‘πόρνος’ και ‘αιρετικός’.
Οικονομική Κατάσταση και Γυναίκες Ηθοποιοί
Η οικονομική κατάσταση των ηθοποιών ήταν ποικίλη, με κάποιες γυναίκες ηθοποιούς να απολαμβάνουν οικονομική άνεση. Η Οσία Πελαγία, μια αγία της εποχής, παρέχει πληροφορίες για τη ζωή των γυναικών ηθοποιών στην Αντιόχεια.
Η Σφοδρή Αντίθεση της Εκκλησίας και του Ιωάννη Χρυσοστόμου
Η Εκκλησία, και ιδιαίτερα ο Ιωάννης Χρυσόστομος, αντιτάχθηκε σθεναρά στο θέατρο της Ύστερης Αρχαιότητας, για διάφορους λόγους.
Σύνδεση με την Παγανιστική Λατρεία
Το θέατρο θεωρήθηκε μέσο έκφρασης της αρχαίας παγανιστικής θρησκείας, με θεματολογία και ήρωες βασισμένους στη μυθολογία. Ο Χρυσόστομος πίστευε ότι το θέατρο ήταν συνδεδεμένο με τον Διόνυσο, μια επιρροή που έπρεπε να εξαλειφθεί.
Η αντίθεση αυτή πήγαζε από πολλούς λόγους. Καταρχάς, υπήρχε η σύνδεση του θεάτρου με την παγανιστική λατρεία. Το θέατρο θεωρούνταν μέσο έκφρασης του πολιτισμού που συνδεόταν με την αρχαία παγανιστική θρησκεία, με θεματολογία και ήρωες βασισμένους στη μυθολογία και την αρχαία ελληνική θρησκεία.
Ανήθικο Περιεχόμενο και Γύμνια
Ο Χρυσόστομος επέκρινε έντονα το θέατρο για το ανήθικο περιεχόμενό του, τον ερωτισμό και ιδιαίτερα τη γύμνια των ηθοποιών, κυρίως των γυναικών, που προκαλούν σαρκικές επιθυμίες.
Προσωπιδοφορία και Παρενδυσία
Η Εκκλησία καταδίκαζε τη χρήση προσωπιδοφορίας και παρενδυσίας, θεωρώντας αυτές τις πρακτικές ως συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος. Ο Χρυσόστομος, ακολουθώντας τους Πατέρες, πίστευε ότι τα προσωπεία οδηγούσαν σε υποκριτική συμπεριφορά κι έρχονταν σε αντίθεση με την παράδοση και την αποστολική διδασκαλία.
Χειραγώγηση του Κοινού
Ο Χρυσόστομος ανησυχούσε για την επιρροή των ηθοποιών στο κοινό, πιστεύοντας ότι το θέατρο διακωμωδούσε τη χριστιανική θρησκεία και απομάκρυνε τους πιστούς από την Εκκλησία.
Παραστάσεις-παρωδίες με μίμους που γελοιοποιούσαν τα χριστιανικά μυστήρια και σατίριζαν τα μαρτύρια των πρώτων χριστιανών, δημιούργησαν το είδος του χριστολογικού μίμου.
Η Κριτική του Ιωάννη Χρυσοστόμου: Μια Εμπεριστατωμένη Ανάλυση
Η κριτική του Ιωάννη Χρυσοστόμου στο θέατρο ήταν πολυδιάστατη και εμπεριστατωμένη, εστιάζοντας σε ηθικές, πνευματικές, και κοινωνικές επιπτώσεις.
Διαφθορά και Θρήνος
Ο Χρυσόστομος πίστευε ότι το θέατρο οδηγούσε σε διαφθορά και θρήνο, απομακρύνοντας τους πιστούς από την αληθινή χαρά της πνευματικής ζωής.
Όσοι ασχολούνται με το θέατρο είναι σαν φρενήρεις που γεμίζουν την πόλη με βοή και κραυγή άτακτη, και πολύ γέλωτα, μάλλον δε θρήνον φερούσης.
Να ανοίξουμε εδώ μία παρένθεση στη μελέτη που παρουσιάζουμε, και να θυμηθούμε ότι η λατρεία του Διονύσου, περιλάμβανε μέθη με σκοπό την κάμψη των ηθικών φραγμών, και συμμετοχή σε όργια για να “απελευθερωθούν” από την καθημερινότητα.
Ακαταλληλότητα Θεαμάτων
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έκρινε τα θεάματα ως ακατάλληλα για τους χριστιανούς
Ο Χρυσόστομος θεωρεί αδιανόητη τη συμμετοχή σε τέτοια θεάματα για το ποίμνιο της πόλης των αποστόλων, μιας πόλης που είχε έναν τόσο σπουδαίο δάσκαλο και που αγαπά τον Χριστό. Εκφράζει την απογοήτευσή του και την αντίθεσή του στο να συμμετέχουν και να επιδίδονται οι χριστιανοί σε τέτοια θεάματα.
Δυσκολία Διατήρησης της Αρετής
Η έκθεση σε ανήθικα θεάματα, σύμφωνα με τον Χρυσόστομο, καθιστούσε δύσκολη τη διατήρηση της αρετής, καθώς η ψυχή γινόταν επιρρεπής στις επιθυμίες.
Κατά τον Χρυσόστομο, είναι πολύ δύσκολο να παραμείνει κανείς ενάρετος μετά την ολοκλήρωση του θεάματος, καθώς η ψυχή είναι επιρρεπής στις επιθυμίες. Η έκθεση σε ανήθικα θεάματα θεωρείται ότι αποδυναμώνει την ψυχική αντοχή.
Παρόμοιωση με Ανήθικη Γυναίκα
Ο Χρυσόστομος παρομοιάζει το θέατρο με μια ανήθικη γυναίκα, γοητευτική αλλά επικίνδυνη, τονίζοντας την επίδραση του θεάματος στην ψυχή. Μια πόρνη με πλήρη έλλειψη ντροπής που γοητεύει με σαγηνευτικές μελωδίες και ρητορικά τεχνάσματα. Είναι δύσκολο, έως ανέφικτο, να μείνει κάποιος ανεπηρέαστος από αυτής της μορφής τα καλέσματα.
Αμαρτία της Επιθυμίας
Η απλή επιθυμία για μια “πόρνη” στο θέατρο, εξηγεί ο Χρυσόστομος, είναι αρκετή για πέσουμε στην αμαρτία.
Η ψυχή, σύμφωνα με τον Χρυσόστομο, λερώνεται από αυτές τις επιθυμίες και είναι δύσκολο να καθαρίσει.
Επίδραση στα Γάμου και την Εγκράτεια
Ο Χρυσόστομος πίστευε ότι το θέαμα της “πόρνης” στο θέατρο μολύνει τη συνείδηση, οδηγώντας σε μοιχείες, διαλύσεις γάμων, και πορνεία.
Το είδωλο εκείνης [της πόρνης] εναπόκειται στην ψυχή του θεατή, προκαλώντας μύρια τραύματα. Αυτό οδηγεί στην αρχή της κατάρρευσης των γάμων και της εγκράτειας.”
Θέατρο ως Ασθένεια
Το θέατρο, για τον Χρυσόστομο, είναι μια ανίατη ασθένεια, μια σκοτεινή δύναμη που καταστρέφει την ψυχή.
“Το θέατρο δεν είναι απλώς μια επιβλαβής συνήθεια, αλλά μια ζοφερή και ανίατη ασθένεια.
Η παρομοίωση με ασθένεια υπογραμμίζει τη βαθιά και επίμονη βλάβη που προκαλεί στην ψυχή.
Δυσκολία Προσέγγισης του Θείου
Ο Χρυσόστομος πιστεύει ότι το θέατρο απομακρύνει τους πιστούς από τον θείο δρόμο, κάνοντας δύσκολη την κάθαρση της ψυχής.
Πόσο δύσκολη και επίπονη γίνεται μετά από ένα τέτοιο βίωμα η προσέγγιση του θείου δρόμου και η κάθαρση της ψυχής! Τα θεάματα γεμίζουν τη συνείδησή μας με πληγές και τραύματα.
Αποκλεισμός από την Εκκλησία
Ο Χρυσόστομος πρότεινε τον αποκλεισμό από την Εκκλησία όσων επέμεναν να παρακολουθούν θεάματα, θεωρώντας τους ως μολυσμένους και επικίνδυνους για το ποίμνιο.
Ο Χρυσόστομος πρότεινε τον αποκλεισμό τους, παρομοιάζοντάς τους με άρρωστα πρόβατα που πρέπει να απομακρυνθούν από το υγιές κοπάδι για να μην εξαπλωθεί η νόσος.
εί τις μετά την παραίνεσιν ταύτην και διδασκαλίαν επί την παράνομον των θεάτρων αυτομολήσειε λύμην, ου δέξομαι αυτόν είσω τουτωνί των περιβόλων, ου μεταδώσω μυστηρίων, ουκ αφήσω της ιεράς άψασθαι τραπέζης.
Μουσική και Ψαλμοί
Ο Χρυσόστομος ανησυχούσε για την επίδραση της μουσικής του θεάτρου στους ψαλμούς, εξηγώντας ότι παραποιούσε τη γλώσσα της πνευματικής ανάτασης.
Ενώ οι ψαλμοί δημιουργήθηκαν για να γαληνεύουν την ψυχή, η μουσική του θεάτρου οδηγεί στην αμαρτία.”
Θέατρο και Κοινωνικές Επιπτώσεις
Ο Χρυσόστομος γράφει στις επιστολές του ότι το θέατρο ήταν υπεύθυνο για κοινωνικές διαταραχές, όπως μοιχείες, διαλύσεις γάμων, και πορνεία, επηρεάζοντας αρνητικά την οικογενειακή ζωή.
Το θέατρο έχει την ευθύνη για τις μοιχείες και κατ’ επέκταση τις διαλύσεις γάμων και οδηγεί στην πορνεία. […] Οι σύζυγοι παύουν να εκτιμούν τις γυναίκες τους.
Προστασία των Παιδιών
Ο Χρυσόστομος θεωρούσε σημαντικό να προστατεύονται τα παιδιά από την επιρροή του θεάτρου, χαρακτηρίζοντας όσους τα εκθέτουν ως δολοφόνους.
Δεν πρέπει τα παιδιά να βλέπουν θέατρο. Μέρος του ρόλου του παιδαγωγού είναι να προστατεύει τα παιδιά από τη μόλυνση του θεάτρου και να τα αποτρέπει από αυτό το κάλεσμα προς τη διαφθορά.
Θέατρο και Χριστιανική Ζωή
Ο Χρυσόστομος πίστευε ότι η επίγεια ζωή δεν προορίζεται για θεάματα, αλλά για συμμετοχή στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, μια πνευματική πορεία προς τον Θεό.
Ο Θεός θα ζητήσει λόγο για τον τρόπο που σπαταλήσαμε τον χρόνο μας.
Προτείνει τη συμμετοχή στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας ως έναν τρόπο πνευματικής άσκησης.
Συμπεράσματα
Η μελέτη του ο Γεώργιος Παλιός αποκαλύπτει τη σύνθετη εικόνα του θεάτρου στην Ύστερη Αρχαιότητα.
Από τη μια, ήταν μια μορφή τέχνης που επιβίωσε και προσαρμόστηκε σε ένα νέο θρησκευτικό περιβάλλον, αντανακλώντας την αγάπη του λαού για τη διασκέδαση.
Από την άλλη, η κριτική της Εκκλησίας, ιδιαίτερα του Ιωάννη Χρυσοστόμου, επηρέασε την αντίληψη των χριστιανών για το θέατρο, χαρακτηρίζοντάς το ως απειλή για την πίστη και την ηθική.
Η σύγκρουση αυτή αντικατοπτρίζει την ευρύτερη πολιτιστική μετάβαση της εποχής, όπου το αρχαίο θέατρο έπρεπε να βρει τη θέση του σε έναν κόσμο που μεταμορφωνόταν από τον Χριστιανισμό.