Τι σημαίνει Κολλυβάδες;
Οι όροι «Κολλυβάδες», «Κολλυβισταί» και «Σαββατιανοί» ήταν προσβολές, αλλά συν τω χρόνω έγιναν τίτλοι τιμής.
Τους ονόμασαν έτσι οι αντίπαλοί τους, επειδή οι Κολλυβάδες υποστήριζαν με σθένος ότι δεν πρέπει να τελούνται μνημόσυνα τις Κυριακές.
Υποστήριζαν δηλαδή την τέλεση των μνημοσύνων με κόλλυβα αποκλειστικά το Σάββατο και όχι την Κυριακή. Η Κυριακή είναι Αναστάσιμη ημέρα, δηλαδή ημέρα χαράς και εορτασμού της Ανάστασης. Από την άλλη το Σάββατο είναι αφιερωμένο από την Εκκλησία μας στους κεκοιμημένους.
Οι πιο γνωστοί Κολλυβάδες
Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1713-1784)
Αθανάσιος Πάριος (1722/25-1831)
Μακάριος Νοταράς (Μητροπολίτης Κορίνθου) (1731-1805)
Νικόδημος Αγιορείτης (1749-1809).
Κολλυβαδική έριδα
Οι Κολλυβάδες, ένα κίνημα μοναχών που εμφανίστηκε στον 18ο αιώνα, αγωνίστηκαν για την αναγέννηση της Ορθοδοξίας μέσα από την επιστροφή στην πατερική παράδοση και την αυστηρή τήρηση των κανονικών διατάξεων της Εκκλησίας. Η διδασκαλία τους εστιάζει σε τρεις κύριους άξονες:
- Συνεχής Μετάληψη: Οι Κολλυβάδες πίστευαν στη συχνή και συνειδητή συμμετοχή των πιστών στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, βασιζόμενοι στην πατερική διδασκαλία και στους κανόνες της Εκκλησίας. Αντιρίπτουν την τότε επικρατούσα πρακτική της σπάνιας μετάληψης, θεωρώντας την ως παραχάραξη του ευχαριστιακού ήθους.
- Αναστάσιμος χαρακτήρας της Κυριακής: Προέβαλαν την τήρηση της Κυριακής ως αργίας, αφιερωμένης στον εορτασμό της Ανάστασης του Χριστού. Καταδίκαζαν την τέλεση μνημοσύνων την Κυριακή, υποστηρίζοντας ότι προσβάλλει τον αναστάσιμο και πανηγυρικό χαρακτήρα της ημέρας.
- Εξασκούσαν την αδιάλειπτη νοερά προσευχή
- Αποκάθαρση της λατρείας: Οι Κολλυβάδες επιδόθηκαν στην απομάκρυνση των δεισιδαιμονιών, νοθευμένων πρακτικών και τυποποιήσεων από τη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας . Εργάστηκαν για την αποκατάσταση της αρχαίας τάξης και την ορθή ερμηνεία των λειτουργικών κειμένων.
Η δράση των Κολλυβάδων προκάλεσε αντιδράσεις από τους Αντικολλυβάδες, μοναχούς που επέμειναν στην υφιστάμενη πρακτική, θεωρώντας τις ιδέες των Κολλυβάδων ως ακραίες και καινοτόμες. Η διαμάχη αυτή, γνωστή ως “κολλυβαδική έριδα”, σημάδεψε την εκκλησιαστική ζωή του 18ου αιώνα.
Τι είναι οι Κολλυβάδες;
Οι Κολλυβάδες ήταν μια ομάδα μοναχών που αγαπούσε την Παράδοση, που εξελίχθηκε σε κίνημα αναγέννησης της Ορθοδοξίας.
Οι Κολλυβάδες, ένα κίνημα πνευματικής αναγέννησης που αναδύθηκε στο Άγιο Όρος κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, άφησαν ανεξίτηλο το σημάδι τους στην ιστορία της Ορθοδοξίας. Το όνομά τους, που δόθηκε χλευαστικά από τους αντιπάλους τους – Αντικολλυβάδες – προέρχεται από τα κόλλυβα, το φαγητό που χρησιμοποιείται στα μνημόσυνα. Η διαμάχη για την τέλεση των μνημοσύνων, γνωστή ως «η έρις των κολλύβων», αποτέλεσε την αφορμή για την ανάδειξη του κινήματος. Η σημασία των Κολλυβάδων υπερβαίνει κατά πολύ αυτήν την, φαινομενικά ασήμαντη, διαφωνία.
Στην καρδιά της έριδας βρισκόταν η διαφωνία για το κατάλληλο χρόνο τέλεσης των μνημοσύνων. Οι Κολλυβάδες, μελετητές της πατερικής παράδοσης, υποστήριζαν ότι η τέλεση των μνημοσύνων την Κυριακή ήταν αντίθετη με το πνεύμα της ημέρας, η οποία είναι αφιερωμένη στην Ανάσταση του Χριστού. Επέμεναν ότι η ορθή πρακτική, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, ήταν η τέλεση των μνημοσύνων το Σάββατο. Οι Αντικολλυβάδες υποστήριζαν ότι η τέλεση των μνημοσύνων την Κυριακή δεν αποτελούσε πρόβλημα και κατηγορούσαν τους Κολλυβάδες για υπερβολική προσκόλληση στον τύπο.
Η έριδα έλαβε έντονες διαστάσεις, με αποτέλεσμα να εμπλακούν σε αυτήν Πατριάρχες, επίσκοποι και ηγούμενοι μονών. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος, για παράδειγμα, εξέδωσε αφορισμό κατά των Κολλυβάδων. Η έριδα, ωστόσο, δεν σταμάτησε εκεί. Δύο ανιψιοί του μοναχού Παρθενίου Σκούρτου, αντίπαλου των Κολλυβάδων, έστειλαν στο Πατριαρχείο κείμενα και επιστολές, που υποστήριζαν τις θέσεις των Αντικολλυβάδων. Τελικά, το Οικουμενικό Πατριαρχείο ήρε την καταδίκη των Κολλυβάδων.
Σημαντικοί εκπρόσωποι του κολλυβαδικού κινήματος, γνωστοί και ως «Κολλυβάδες Πατέρες», ήταν οι Άγιοι Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1713-1784), Αθανάσιος Πάριος (1722-1813) , Μακάριος Νοταράς (1731-1805) και Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809). Στους κόλλυβάδες συγκαταλέγονται επίσης ο Νήφων ο Κοινοβιάρχης ο Χίος, ο Γέροντας Ιερόθεος, ο Ιάκωβος ο Πελοποννήσιος, ο Αγάπιος ο Κύπριος, ο Παΐσιος ο Καλλιγράφος, ο Χριστόφορος Προδρομίτης, ο Παρθένιος ο Ζωγράφος, ο Θεοδώρητος ο εξ Ιωαννίνων και πολλοί άλλοι. Αυτοί οι λόγιοι και ενάρετοι μοναχοί, βαθιά γνώστες της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας, άφησαν πίσω τους ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, που άσκησε καθοριστική επιρροή στην πνευματική ζωή του υπόδουλου Γένους.
Το κίνημα των Κολλυβάδων αναπτύχθηκε σε μια εποχή μεταβατική, κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε παρακμή, ενώ παράλληλα η επιρροή της Δύσης γινόταν ολοένα και πιο αισθητή. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, με την έμφαση στον ορθολογισμό και την αμφισβήτηση της θρησκευτικής παράδοσης, βρήκε υποστηρικτές και στον ελληνικό κόσμο, οι οποίοι πίστευαν ότι η πρόοδος του Γένους εξαρτιόταν από την απομάκρυνσή του από την βυζαντινή κληρονομιά.
Οι Κολλυβάδες, θεματοφύλακες της ορθόδοξης παράδοσης, αντέδρασαν έντονα σε αυτές τις δυτικότροπες τάσεις. Επέμεναν ότι η αληθινή παιδεία έπρεπε να βασίζεται στην πνευματική κληρονομιά των Πατέρων, η οποία συνδύαζε αρμονικά την ελληνική σκέψη με την χριστιανική πίστη. Καταδίκαζαν την τυφλή μίμηση των δυτικών προτύπων και προέβαλαν την αυτάρκεια του ελληνορθόδοξου πολιτισμού. Επέμειναν στην συχνή Θεία Κοινωνία, σύμφωνα με την πατερική παράδοση και προέβαλαν την «νοερά προσευχή», μια μορφή συνεχούς εσωτερικής προσευχής, ως βασικό στοιχείο της πνευματικής ζωής.
Εκτός από την διαμάχη για τα μνημόσυνα, οι Κολλυβάδες ήρθαν σε αντιπαράθεση με τους αντιπάλους τους και σε άλλα ζητήματα:
- Την αυστηρή τήρηση των κανόνων της Εκκλησίας, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το βάπτισμα των ετεροδόξων.
- Την αναγκαιότητα της προετοιμασίας για τη Θεία Ευχαριστία, τάσσοντας κατά της τυπολατρικής συμπεριφοράς των χριστιανών προς το μυστήριο.
- Την καθολική και ενεργή συμμετοχή των πιστών στη Θεία Λειτουργία.
- Την επιστροφή στη γνησιότητα της Ορθοδοξίας, καθαρίzοντας την εκκλησιαστική ζωή από ξένα στοιχεία.
- Την αποφυγή του πνεύματος του αθεϊσμού και του βολταιρισμού.
Οι Κολλυβάδες, παρά τις αντιδράσεις και τους διωγμούς που υπέστησαν , κατάφεραν να αφήσουν ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία της Ορθοδοξίας. Το κίνημα τους εξαπλώθηκε σε όλο τον ελληνικό κόσμο , συνέβαλε καθοριστικά στην πνευματική αφύπνιση του υπόδουλου Γένους και προετοίμασε το έδαφος για την Ελληνική Επανάσταση. Σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση του κινήματος έπαιξε η ίδρυση σχολείων από τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό και η έκδοση και ερμηνεία κειμένων της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας από τους Κολλυβάδες.
Σήμερα, η κληρονομιά των Κολλυβάδων παραμένει ζωντανή. Η εμπειρία της σχέσης με τον Θεό, ο αγώνας για την κάθαρση και η επιστροφή στην πατερική παράδοση, αποτελούν διαχρονικά σημεία αναφοράς για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς.
Άγιοι Κολυβάδες Πατέρες. Γιορτή
Η Σύναξη των Οσίων Κολλυβάδων Πατέρων εορτάζεται το Σάββατο της Διακαινησίμου.
Άγιοι Κολυβάδες Πατέρες. Απολυτίκιο
ήχος α΄. Της ερήμου πολίτης
Κολλυβάδων Πατέρων την χορείαν τιμήσωμεν, Πνεύματος Αγίου τους μύστας, οικονόμους της χάριτος, Χριστού το Ευαγγέλιον ημίν, εδίδαξαν εν χρόνοις χαλεποίς· και αστέρες ως υπέρφωτοι των ψυχών, της πλάνης σκότος λύουσιν· χαίροις, των θεοφόρων η πλειάς, χαίρετε γένους στήριγμα, χαίρετε αληθείας οι πυρσοί, και πίστεως εκφάντορες.
Άγιοι Κολυβάδες Πατέρες. Κοντάκια
Ήχος δ΄. Επεφάνης σήμερον
Κατά χρέος άπαντες, των Κολλυβάδων, την χορείαν μέλψωμεν, τους εν υστέροις τοις καιροίς, τρανώς ημίν εκδιδάξαντας· της αληθείας, το μέγα μυστήριον.
Ήχος πλάγιος δ’. Τη υπερμάχω
Τών Κολλυβάδων τόν χορόν εγκωμιάσωμεν, τόν εν υστέροις τοις καιροίς μεγαλουργήσαντα, εν σοφία καί συνέσει θεοκινήτω. Εκ του Αθωνος αιθρίως ανατείλαντα, καί τήν κτίσιν υπερκάλως ωραΐσαντα· πόθω μέλποντες· Λόγου χαίρετε σάλπιγγες.
Άγιοι Κολυβάδες Πατέρες. Μεγαλυνάριο
Χαίρετε Πατέρες θεοειδείς, Κολλυβάδες θείεοι, Εκκλησία σάλπιγξ χρυσή· χαίρετε οι πράξει, και λόγω δαδουχούντες, πιστούς εις το γινώσκειν, δόγματα άγια.
Άγιοι Κολυβάδες Πατέρες. Οίκος
Άπρατον του Κυρίου καί ανώνητον χάριν εκτήσασθε σοφοί Κολλυβάδες· εν οσίοις τρόποις επί γης καλώς αυτήν εμπορευσάμενοι, καί άχρι βίου τελευτής υμών, εν ακριβεί συνέσει καί καρδίας καθαρότητι, φυλάξαντες ταύτην αμέμπτως. Διό καί χορηγείτε δαψιλεί χρηστότητι τας δωρεάς, τοις επαινούσι τά εξαίρετα της πολιτείας υμών έπαθλα, καί ψάλλουσιν ανεμποδίστως ταύτα·
Χαίρετε έσοπτρα της σοφίας·
χαίρετε άροτρα αληθείας.
Χαίρετε του θείου λόγου οι ακάματοι σπορείς·
χαίρετε θεολογίας ουρανίου σκαπανείς.
Χαίρετε τούς εν τη πλάνη σώσαντες Χριστού σαγήνη
χαίρετε ψυχάς πεινώντων θρέψαντες δικαιοσύνη.
Χαίρετε Σταυρόν Κυρίου άραντες προθύμω γνώμη·
χαίρετε ζυγόν του σκότους εκτινάξαντες ως κόνιν.
Χαίρετε Ευαγγελίου οι κηρύξαντες τούς νόμους·
χαίρετε καρδίας δέει στέρξαντες θεσμούς πατρώους.
Χαίρετε της ησυχίας της καλλίστης ερασταί·
χαίρετε του Παραδείσου λαμπροφόροι οικισταί.
Άγιοι Κολυβάδες Πατέρες. Κάθισμα
Ήχος α’. Τον τάφον σου Σωτήρ.
(Μετά τήν α’ στιχολογιάν)
Τας σάλπιγγας Χριστού, τάς ηχούσας τώ κόσμω, ζωής αληθινής, τόν θεόσδοτον νόμον, Πατέρας ουρανόφρονας, Κολλυβάδας θαυμάσωμεν τούτοις χαίρετε, από καρδίας βοώντες· της αμείνονος, χαράς ημάς κοινωνήσαι, αξίους ποιήσατε.
Ήχος πλ. δ΄. Το προσταχθέν.
(Μετά τήν β’ στιχολογιάν)
Τους θεωρούς της λαμπράς φωτοχυσίας, καί κοινωνούντας της υψίστης κληρουχίας, τούς ως Παύλος τά κάλλη, ουρανού ορώντας, Πατέρας τούς Κολλυβάδας οι γηγενείς, τιμώντες εν ετησίοις εορτασμοίς· πόθω κρείττονι είπωμεν, της Αναστάσεως ιδείν, ημάς καταξιώσατε· τήν αγήρω τερπνότητα.
Ηχος δ’ Κατεπλάγη Ιωσήφ
(Μετά τόν Πολυέλεον)
Τά κειμήλια πιστοί, των θεοσδότων δωρεών, καί χαρίτων δαψιλών, τους πληρεστάτους ποταμούς, τούς Κολλυβάδας Πατέρες μεγαλυνούμεν. Τούτων τήν πολλήν εκθειάζοντες, δόξαν εκ Θεού, ην εκτήσαντο· ότι φθαρτών ηλόγησαν εμφρόνως, ίνα Κυρίω αρέσωσιν· Αυτών ζηλούντες τήν πολιτείαν, των κακών αποστώμεν.
Ήχος πλάγιος δ’. Ανέστης εκ νεκρών
Πατέρων Ιερών, Κολλυβάδων τήν μνήμην, αινέσωμεν πιστοί, χαρμονικώς βοώντες· χαίρετε μαργαρίτες, της Εκκλησίας οι πολυτίμητον χαίρετε, ευλογίας· της ουρανίου πηγαί αθόλωτοι, Θεοφανείας έσοπτρα λαμπρά, καί φίλοι της σοφίας.