Άγιος Φώτιος ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Βίος
Ο Άγιος Φώτιος (ή Μέγας Φώτιος) ήταν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 858 ως το 867 και τη δεύτερη φορά από το 878 ως το 886.
Εκείνη την εποχή ήταν Πάπας Ρώμης ο Νικόλαος Α΄ (858-867), μία από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις καισαροπαπισμού. Ο Πάπας Νικόλαος είναι αυτός που καθιέρωσε το Πρωτείο του Πάπα, χρησιμοποιώντας χαλκευμένα κείμενα. Στην εποχή του μάλιστα η αίρεση του Filioque (Φιλιόκβε) που είχε ξεκινήσει πριν 70 χρόνια ο Καρλομάγνος, ξεκίνησε να υιοθετείται από τον Παπισμό.
Έτσι, το 867μΧ, έγινε το πρώτο Σχίσμα ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρώμη.
Βίος και Σπουδές του Αγίου Φωτίου
Ο Άγιος Φώτιος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη περί το 820 μ.Χ.. Καταγόταν από ευγενή και ευσεβή οικογένεια. Από νεαρή ηλικία, έδειξε ιδιαίτερη κλίση προς τα γράμματα και τις επιστήμες. Σπούδασε φιλοσοφία, γραμματική, ρητορική, θεολογία, μαθηματικά και αστρονομία. Διακρίθηκε για την ευφυΐα και τη φιλομάθειά του, αναδειχθείς ως ένας από τους πιο μορφωμένους άνδρες της εποχής του. Θεωρείτο ο σοφότερος άνδρας της εποχής του.
Ο Φώτιος χρημάτισε διδάσκαλος φιλοσοφίας και θεολογίας στην αυτοκρατορική Ακαδημία στο παλάτι των Μαγγάνων. Σύμφωνα με μια πηγή, το πανεπιστήμιο (“Πανδιδακτήριον”) ιδρύθηκε το 855 από τον Πατριάρχη Ιγνάτιο. Το 845, κατά τη διάρκεια διπλωματικής αποστολής στη Βαγδάτη, συνέταξε από μνήμης το έργο «Μυριόβιβλος» ή «Βιβλιοθήκη», μια κριτική επιτομή 280 έργων παλαιών συγγραφέων. Πολλά από αυτά τα έργα δεν σώζονται σήμερα, γεγονός που αποδεικνύει το εύρος των γνώσεων και της μνήμης του. Επιστρέφοντας από την αποστολή, έλαβε το υψηλό αξίωμα του πρωτασηκρήτη, δηλαδή του πρώτου γραμματέα και συμβούλου του αυτοκράτορα.
Εκκλησιαστική Σταδιοδρομία
Η άνοδος του Φωτίου στην εκκλησιαστική ιεραρχία ήταν ραγδαία. Διετέλεσε πρωτοσπαθάριος και αργότερα υψηλόβαθμος αξιωματούχος στην αυτοκρατορική αυλή. Παράλληλα, δίδαξε στην ονομαστή Μονή Στουδίου, όπου διαμόρφωσε μια πλειάδα λαμπρών μαθητών. Ο Μέγας Φώτιος διετέλεσε ηγούμενος της μονής Στουδίου, αντικαθιστώντας τον φυγάδα Νικόλαο. Επίσης, δίδαξε γραμματικούς λόγους για τρία χρόνια.
Το 858 μ.Χ., ο Φώτιος εξελέγη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, αντικαθιστώντας τον καθαιρεμένο Πατριάρχη Ιγνάτιο. Η εκλογή του έγινε παρά τη θέλησή του. Μέσα σε έξι ημέρες, χειροτονήθηκε από λαϊκός σε αρχιερέα και ενθρονίστηκε Πατριάρχης ανήμερα τα Χριστούγεννα του 858. Ο Φώτιος εξέφρασε την απροθυμία του για την ανάδειξή του, δηλώνοντας ότι προτιμούσε τον θάνατο παρά το γεμάτο κινδύνους αξίωμα.
Σχίσμα με τη Ρώμη
Η εκλογή του Φωτίου προκάλεσε αντιδράσεις και οδήγησε σε σχίσμα μεταξύ της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας. Οι αντιδράσεις προήλθαν από τους οπαδούς του Ιγνατίου, από πολιτικούς παράγοντες, καθώς και από τους παπικούς. Οι παπικοί είχαν ήδη ξεκινήσει έντονες αντιπαραθέσεις με την Ανατολική Εκκλησία σε θεολογικό επίπεδο, όπως το πρωτείο του πάπα και το filioque, και σε διοικητικές διεκδικήσεις.
Ο Φώτιος προσπάθησε να αποφύγει τη σύγκρουση και να αποκαταστήσει την ενότητα στην Εκκλησία. Το 859, συγκάλεσε τοπική σύνοδο, η οποία επικύρωσε την εκθρόνιση του Ιγνατίου και τον εξόρισε στη Μυτιλήνη και κατόπιν στην Τερέβινθο. Το 861, συγκλήθηκε η διευρυμένη σύνοδος “Πρωτοδευτέρα” με εκπροσώπους του πάπα, η οποία αναγνώρισε την εγκυρότητα της χειροτονίας του Φωτίου. Παρά την αναγνώριση από τους παπικούς εκπροσώπους, ο πάπας Νικόλαος Α΄ πήρε το μέρος του Ιγνατίου, επιδιώκοντας να προβάλει την αξίωση των παπών για δικαιοδοσία επί ολόκληρης της Εκκλησίας.
Ο Μέγας Φώτιος καθαιρέθηκε από τον Πάπα Νικόλαο Γ΄ περίπου τον Δεκέμβριο του 861. Η καθαίρεση αυτή στηρίχθηκε, μεταξύ άλλων, στις ψευδοϊσιδωρείς διαταγές, οι οποίες έδιναν στον Πάπα Ρώμης υπέρτατη δικαστική εξουσία σε εκκλησιαστικά και κοσμικά ζητήματα. Το 863, σύνοδος στη Ρώμη αποφάσισε την εκθρόνιση του Φωτίου και τον αφορισμό όλων των κληρικών που χειροτονήθηκαν από αυτόν.
Ο Φώτιος κατήγγειλε γραπτώς τους νεωτερισμούς της Ρώμης σε δογματικά, λειτουργικά και κανονικά ζητήματα, όπως η υποχρεωτική αγαμία του κλήρου, η νηστεία του Σαββάτου και η χρήση αζύμων στη Θεία Λειτουργία. Θεώρησε ότι η κατάργηση των παραδόσεων οδηγούσε στην καταφρόνηση των δογμάτων. Ο πάπας εξαπέλυσε ύβρεις κατά του Φωτίου, οι οποίες έμειναν αναπάντητες από τον ίδιο. Ο Φώτιος απάντησε στην πρόκληση του Πάπα με την καταδίκη των παπικών κακοδοξιών και ιδιαίτερα του filioque. Το 867, συγκάλεσε μεγάλη σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, η οποία αναθεμάτισε τον Πάπα Νικόλαο και τους ιεραποστόλους του στη Βουλγαρία. Έτσι συντελέστηκε το πρώτο επίσημο σχίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών, πρόδρομος του μεγάλου σχίσματος του 1054.
Ιεραποστολική Δραστηριότητα
Παρά τις συγκρούσεις, ο Φώτιος οργάνωσε ιεραποστολές για τη διάδοση του Ευαγγελίου στους Σλάβους. Απευθύνθηκε στους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο για την ιεραποστολή στους Χαζάρους της νότιας Ρωσίας. Αργότερα, έστειλε τους δύο αδελφούς επικεφαλής μιας μεγάλης ιεραποστολικής ομάδας στη Μοραβία, η οποία σημάδεψε την απαρχή του εκχριστιανισμού των βαλκανικών σλαβικών πληθυσμών. Θεωρείται ο πραγματικός φωτιστής της Ευρώπης. Ο Φώτιος ξεκίνησε από τον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων, τους οποίους μετέβαλε ταυτόχρονα και σε φίλους του βυζαντινού κράτους.
Καθαίρεση, Εξορία και Επαναφορά
Το 867 μ.Χ., μετά την εκθρόνιση του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’, ο Φώτιος καθαιρέθηκε και εξορίστηκε σε μονή. Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη το 877 μ.Χ., όταν ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α’ τον αποκατέστησε στον πατριαρχικό θρόνο. Ο Βασίλειος Α΄ ανέθεσε στην Εκκλησία της Ρώμης να κρίνει τη διαφορά μεταξύ Φωτίου και Ιγνατίου. Ο Πάπας Αδριανός Β΄ συγκάλεσε σύνοδο στη Ρώμη το 869, η οποία καταδίκασε εκ νέου τον Φώτιο, κήρυξε άκυρη τη σύνοδο του 867 και έδωσε εντολή για σύγκληση συνόδου στην Κωνσταντινούπολη. Η σύνοδος αυτή, την οποία οι Λατίνοι θεωρούν ως “Όγδοη Οικουμενική”, καταδίκασε τον Φώτιο και εξόρισε τους υποστηρικτές του. Τότε καθαιρέθηκαν περισσότεροι από διακόσιοι επίσκοποι και πολλοί ιερείς. Ο Φώτιος σύρθηκε εξευτελιστικά ενώπιον της Συνόδου, όπου σιώπησε μπροστά στις κατηγορίες και στο τέλος απάντησε: «Ο Θεός ακούει τη φωνή εκείνου που σιγεί». Στη συνέχεια ρίχθηκε για τρία χρόνια σε φυλακή. Οι επίσκοποι της Ανατολικής Εκκλησίας συνειδητοποίησαν ότι είχαν αδικήσει τον Φώτιο και είχαν συντελέσει στην καθυπόταξη της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης στον παπισμό. Έπεισαν τον αυτοκράτορα να κηρύξει άκυρες τις αποφάσεις της συνόδου του 870 και να ανακαλέσει τον Φώτιο από τη φυλακή. Ο Φώτιος ανακλήθηκε τιμητικά και ανέλαβε την εκπαίδευση των παιδιών του Βασιλείου.
Σχέση με τον Αυτοκράτορα Βασίλειο
Υπήρξε σημαντική η σχέση του Φωτίου με τον αυτοκράτορα Βασίλειο. Αναφέρεται ένας ύμνος που έγραψε ο Φώτιος για τον Βασίλειο, εξυμνώντας τον ως “δεσπότη”.
Σχέση με τον Παπισμό
Ο Μέγας Φώτιος αγωνίστηκε για τη διάσωση της Ορθοδοξίας και προείδε την αποστασία της δυτικής χριστιανοσύνης. Κατανόησε την κατάπτωση του παπισμού και αντιτάχθηκε στους νεωτερισμούς και τις διεκδικήσεις του. Καταδίκασε την αίρεση του filioque. Ο Φώτιος θεωρούσε ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται μόνο από τον Πατέρα, ως Πηγή της Θεότητας, και μας αποστέλλεται δια του Υιού.
Ο Φώτιος κατέκρινε τον παπισμό για τον επεκτατισμό του, την αντι-ανατολική πολιτική του, και τις δογματικές του καινοτομίες, όπως το filioque, την υποχρεωτική αγαμία του κλήρου και τη χρήση αζύμων στη Θεία Λειτουργία. Ο Φώτιος διέγνωσε την αλλοτρίωση της Δύσης και τη δημιουργία ενός άλλου είδους χριστιανισμού. Σύμφωνα με τον π. Γεώργιο Μεταλληνό, ο Φώτιος προείδε τα σπέρματα της παπικής κατάπτωσης.
Χαρακτήρας και Προσφορά
Ο Φώτιος ήταν λόγιος επιστήμονας, κλασικός φιλόλογος και διπλωμάτης. Ήταν επίσης ασκητικός και πνευματικός άνθρωπος. Διέσωσε την αρχαιοελληνική πνευματική κληρονομιά μέσω του έργου του «Μυριόβιβλος». Ίδρυσε σχολεία, συμπεριλαμβανομένου του περίφημου πανεπιστημίου της Μαγναύρας στην Κωνσταντινούπολη. Πίστευε ότι η παιδεία και η μόρφωση είναι απαραίτητα στοιχεία του ανθρώπου για να μεταστοιχειωθεί σε πνευματική οντότητα. Θεωρούσε ότι η χριστιανική πίστη και ευσέβεια πρέπει να επικουρούνται από τη μόρφωση και τη γνώση.
Σημαντικές είναι οι ερμηνείες του Φωτίου στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Έγραψε επίσης τη “γνωμολογία”, έργο που αποδεικνύει το βάθος των θεολογικών του γνώσεων.
Ο Φώτιος πέθανε το 891 μ.Χ..
Λοιπά Στοιχεία
Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος τον θεωρεί προστάτη της. Στην Κύπρο υπάρχουν ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Φώτιο. Ένας από αυτούς βρίσκεται στην Καρπασία και χρονολογείται στον 10ο-12ο αιώνα.
Ο Φώτιος δεν αντιμαχόταν την Εκκλησία του Χριστού και δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αιρετικός. Ο Μέγας Φώτιος θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους φωστήρες της Ορθοδοξίας. Μαζί με τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και τον άγιο Μάρκο τον Ευγενικό αποτελούν μια “τριάδα” Πατέρων και Ιεραρχών που υπερασπίστηκαν την αλήθεια της πίστης ενάντια στην αίρεση του παπισμού.
Σημαντικά Πρόσωπα που σχετίζονται με τον Φώτιο
* Κύριλλος και Μεθόδιος: Άγιοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ιεραπόστολοι στους Σλάβους, συνεργάτες του Φωτίου
* Μπόρις Α΄: Ηγεμόνας της Βουλγαρίας, βαπτίστηκε και στράφηκε προς τη Ρώμη
* Βασίλειος Α΄: Βυζαντινός αυτοκράτορας, ιδρυτής της δυναστείας των Μακεδόνων. Αρχικά καθαίρεσε τον Φώτιο, αλλά αργότερα τον αποκατέστησε.
* Λέων ΣΤ’ ο Σοφός: Βυζαντινός αυτοκράτορας, καθαίρεσε και φυλάκισε τον Φώτιο.
* Νικόλαος Α΄: Πάπας Ρώμης, ο οποίος καθαίρεσε τον Φώτιο.
Ο Παπισμός και ο Φώτιος
Ο Φώτιος διέκρινε τον επεκτατισμό και την αντι-Ανατολική πολιτική του Παπισμού, καθώς και τις δογματικές του καινοτομίες, όπως το filioque, την υποχρεωτική αγαμία του κλήρου και τη χρήση αζύμων στη Θεία Λειτουργία. Ο παπισμός, σύμφωνα με τον π. Γεώργιο Μεταλληνό, ταυτίζεται με τον ολοκληρωτισμό, το πρωτείο και το αλάθητο. Η θεολογία στη Δύση χάνει τον πνευματικό, ασκητικό και νηπτικό της χαρακτήρα και γίνεται σχολαστικισμός.
Ο Φώτιος κοιμήθηκε το 891 μ.Χ., αφήνοντας πίσω του μια σημαντική κληρονομιά. Ήταν ένας λαμπρός θεολόγος, φιλόσοφος και συγγραφέας. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει ομιλίες, επιστολές, φιλοσοφικά κείμενα και θεολογικές σπουδές. Η πιο γνωστή του συμβολή είναι η “Μυριόβιβλος”, μια εκτενής περιγραφή περίπου 280 κλασικών και χριστιανικών συγγραμμάτων.
Παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε, ο Άγιος Φώτιος διακρίθηκε για την ευφυΐα, την πνευματική του δύναμη και την ακλόνητη πίστη του. Η ζωή του, γεμάτη συγκρούσεις και θριάμβους, υπήρξε μια αδιάκοπη υπεράσπιση της Ορθοδοξίας και μια αφοσίωση στην πνευματική καλλιέργεια.
Άγιος Φώτιος ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Γιορτή
Ο Άγιος Φώτιος ανακηρύχθηκε άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία και η μνήμη του τιμάται στις 6 Φεβρουαρίου.
Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος τον θεωρεί προστάτη της και εορτάζει με λαμπρότητα την ημέρα της μνήμης του.
Είναι προστάτης των γραμμάτων και των επιστημών, ενώ η συμβολή του στη διαμόρφωση της βυζαντινής θεολογικής σκέψης είναι ανεκτίμητη.
Άγιος Φώτιος ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Απολυτίκιο
Της σοφίας εκφάντωρ λαμπρός γενόμενος, Ορθοδοξίας εδείχθης θεοπαγής προμαχών, των Πατέρων καλλονή Φώτιε μέγιστε, συ γαρ αιρέσεων δεινών, στηλιτεύεις την οφρύν, Εώας το θείον σέλας, της Εκκλησίας λαμπρότης, ην διατηρεί Πάτερ άσειστον.
Άγιος Φώτιος ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Απολυτίκιο (έτερο)
Ως των αποστόλων ομότροπος και της οικουμένης διδάσκαλος, τω Δεσπότη των όλων ικέτευε, Φώτιε, ειρήνην τη οικουμένη δωρίσασθαι και ταις ψυχαίς ημών το μέγα έλεος.
