Ο πατέρας Παύλος εξετάζει τη θεωρία ότι οι Χριστιανοί κατέστρεψαν αρχαίους ελληνικούς ναούς, αναζητώντας απαντήσεις μέσω ιστορικών πηγών.
Παρουσιάζει στοιχεία από πανεπιστημιακούς καθηγητές, τονίζοντας ότι πολλοί ναοί καταστράφηκαν ή εγκαταλείφθηκαν από τους ίδιους τους ειδωλολάτρες λόγω φυσικών αιτίων, πολέμων, ή μετατροπής τους σε λατομεία. Αναφέρεται επίσης η καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας όχι από Χριστιανούς, αλλά από ειδωλολάτρες κατά τη διάρκεια συγκρούσεων πολύ νωρίτερα. Τέλος, εξηγείται ότι πολλοί αρχαίοι ναοί μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες όχι μέσω καταστροφής, αλλά με την αναπροσαρμογή των υπαρχόντων δομών, προστατεύοντάς τους ουσιαστικά.
Δείτε το βίντεο
Καταστροφές Αρχαίων Ναών
Υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη και ψευδής θεωρία, κυρίως στο διαδίκτυο, ότι οι Χριστιανοί κατέστρεφαν βάρβαρα τα ιερά των αρχαίων Ελλήνων και έχτιζαν εκκλησίες πάνω σε αυτά. Ωστόσο, οι πηγές αυτές, επικαλούμενες τον ομότιμο καθηγητή αρχαίας ιστορίας του Πανεπιστημίου του Newcastle, Donτ (πιθανώς εννοεί Donald), μέσω του βιβλίου του «Αρχαίοι Ελληνικοί Ναοί» (Εκδόσεις Ελευθερουδάκη, 2006), και άλλους ιστορικούς, αποκαλύπτουν μια διαφορετική ιστορική πραγματικότητα. Ο πατέρας Παύλος, ο ομιλητής στο YouTube, βασίζει τα επιχειρήματά του σε μη χριστιανικές πηγές.
Καταστροφές Αρχαίων Ελληνικών Ναών: Μια Πολύπλοκη Πραγματικότητα
Ο καθηγητής Donτ υπογραμμίζει πως οι περισσότερες καταστροφές ειδωλολατρικών ναών έγιναν από τους ίδιους τους παγανιστές. Εκτός από αυτό, οι καταστροφές οφείλονταν και σε άλλες αιτίες, όπως πολεμικές συγκρούσεις, φυσικά φαινόμενα και εγκατάλειψη.
Οι Παγανιστές ως Καταστροφείς και Χρήστες Υλικών
Συχνά, οι αρχαίοι ναοί εγκαταλείπονταν και χρησιμοποιούνταν ως πηγή οικοδομικού υλικού (λατομεία). Αυτό σημαίνει ότι τα υλικά τους αφαιρούνταν για να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή άλλων κτισμάτων. Ο καθηγητής Donτ αναφέρει χαρακτηριστικά παραδείγματα:
* Στην Ποσειδωνία της Ιταλίας, ο ναός της Ήρας τον 1ο αιώνα π.Χ. είχε εγκαταλειφθεί και χρησιμοποιούνταν ως πηγή οικοδομικού υλικού. Το αγροτικό ιερό της Ήρας στο Φόζεσάλε της Ποσειδωνίας επέζησε μέχρι τον 2ο αιώνα μ.Χ. προτού εγκαταλειφθεί.
* Στην αγορά της Αθήνας, ο ναός του Άρη είχε γκρεμιστεί, και μέλη του βρέθηκαν ενσωματωμένα στο τείχος της πόλης, το οποίο χτίστηκε περίπου το 280 μ.Χ..
* Στην Παπαλήνη, η ανοικοδόμηση ενός ναού μεταφέρθηκε στην αγορά για το χτίσιμο του ναού του Άρη.
* Στο Σούνιο, έξι κίονες του ναού της Σουνιάδας Αθηνάς μεταφέρθηκαν τον 2ο αιώνα μ.Χ. για δεύτερη χρήση στην Αθηναϊκή αγορά.
Εκτός από την εκμετάλλευση ως λατομεία, οι ίδιοι οι παγανιστές προκάλεσαν εσκεμμένες καταστροφές στα δικά τους ιερά.
* Στη Ραμνούντα της Αττικής, ο ναός και το άγαλμα καταστράφηκαν σκόπιμα στην ύστερη αρχαιότητα.
* Στην Ισθμία της Κορίνθου, ο ναός του Ποσειδώνα κατεδαφίστηκε πιθανόν τον 1ο αιώνα μ.Χ. για να χτιστεί ο κοντινός ισθμιακός τοίχος.
Καταστροφές από Φωτιά, Σεισμούς και Εγκατάλειψη
Πολλοί ναοί καταστράφηκαν από φυσικά φαινόμενα ή πυρκαγιές.
* Ο ναός του Διός στην Κόθο καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο 350 μ.Χ..
* Στα Λάμβρανα της Μικράς Ασίας, ο ναός του Διός πιθανότατα καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά τον 4ο αιώνα μ.Χ..
* Στην αρχαία Ολυμπία, ο ναός της Ήρας εγκαταλείφθηκε και η στέγη του κατέρρευσε μετά από σεισμό λίγο πριν το 400 μ.Χ..
* Επίσης στην αρχαία Ολυμπία, ο ναός της Μητρός (Μητρώον) κατεδαφίστηκε όταν η πόλη οχυρώθηκε περίπου το 267 μ.Χ..
* Στη Γόρτυνα της Πελοποννήσου, η οικοδόμηση ενός ναού εγκαταλείφθηκε ίσως μετά το 362 μ.Χ..
Περιορισμένη Εμπλοκή Χριστιανών
Από τον εκτενή κατάλογο ναών που εξετάζονται στις πηγές, ο οποίος εκτείνεται σε 24 σελίδες, ο πατέρας Παύλος τονίζει ότι μόνο σε μία περίπτωση αναφέρεται πιθανή καταστροφή από Χριστιανούς: στην Υάμπολη της Φωκίδας, όπου ο κύριος ναός υπέστη σοβαρές ζημιές, πιθανόν από Χριστιανούς, μετά το 350-400 μ.Χ.. Άλλοι ναοί μετατράπηκαν σε εκκλησίες αφού είχαν εγκαταλειφθεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ναός του Απόλλωνα στην Ηράκλεια της Ιταλίας, ο οποίος μετασκευάστηκε αργότερα σε νορμανδική εκκλησία. Επίσης, ο ναός της Αθηνάς στην Ηράκλεια της Σικελίας μετασκευάστηκε σε εκκλησία γύρω στο 600 μ.Χ.. Ο πατέρας Παύλος επισημαίνει ότι οι Χριστιανοί δεν γκρέμισαν ναούς για να χτίσουν εκκλησίες, αλλά μετέτρεψαν ήδη γκρεμισμένους ή εγκαταλελειμμένους ναούς σε εκκλησίες, συχνά χρησιμοποιώντας τα υπάρχοντα υλικά.
Καταστροφές από τους Ίδιους τους Αρχαίους Έλληνες και Άλλες Δυνάμεις
Οι πηγές αντικρούουν την κατηγορία των νεοπαγανιστών προς τους Χριστιανούς, αναδεικνύοντας ότι οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ειδωλολάτρες προκάλεσαν πολύ περισσότερες καταστροφές στα δικά τους μνημεία.
- Αθηναίοι: Το 307 π.Χ., οι Αθηναίοι μετά την εκδίωξη του Δημητρίου του Φαληρέως γκρέμισαν 360 αγάλματα του, σύμφωνα με τον Πλίνιο, και έλιωσαν τα μεταλλικά για να τα κάνουν δοχεία. Κατά τον Δίωνα τον Χρυσόστομο, καταστράφηκαν 1.000 ανδριάντες. Ανάλογη τύχη είχαν και οι ανδριάντες του Φιλίππου του Μακεδόνος, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τους οποίους οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν για να φτιάξουν ουροδοχεία, όπως αναφέρεται στα Κορινθιακά.
- «Έφτιαχναν ουροδοχεία ετόλμησαν δε και Φιλίππου της Μακεδονίας Αμίδα κατασκευάσε Αθηναίοι μεν ουσικόνος ούρων κατέχειον κακίνη δε της πόλεως αίμα και τέφραν και κον στα Κορινθιακά σελίδα 41».
- Πέρσες: Ο Ξέρξης, κατά την εισβολή του στην Ελλάδα, λεηλάτησε και έκαψε όλα τα μνημεία και καλλιτεχνήματα στο πέρασμά του.
- Ο Ηρόδοτος περιγράφει την καταστροφή του βωμού και του ναού των Ιώνων στην Μίλητο, αφιερωμένου στον Απόλλωνα (Δίδυμος), το 498 π.Χ.. Οι θησαυροί κατέληξαν στους Πέρσες, και οι επιζώντες σύρθηκαν αιχμάλωτοι στα Σούσα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει επίσης: «Πλούσιον θησαυροί και αναθύμασ πολύ κατασκευασμένων και τούτων το ιερόν συλήσαντες ενέπρησαν».
- Στην Αθήνα, οι Πέρσες εισήλθαν σε όλους τους ναούς και πυρπόλησαν την Ακρόπολη. Ο Ηρόδοτος αναφέρει: «Το ιερόν συλήσαντες ενέπρησαν πάσα την Ακρόπολη».
- Ο Μαρδόνιος, εγκαταλείποντας την Αττική, πυρπόλησε την Αθήνα και κατεδάφισε ό,τι είχε απομείνει όρθιο από τα τείχη, τα ιερά και τις κατοικίες. Ο Ηρόδοτος γράφει: «Εξεχώρε εμπρίσαστε Αθήνας και η οικού ορθόν των τοίχων και των οικημάτων ή των ιερών».
- Ο Ηρόδοτος αποδίδει αυτές τις καταστροφές σε περσική εκδίκηση για τον εμπρησμό του ναού της Κυβέλης κατά την άλωση των Σάρδεων από τους Έλληνες της Ιωνίας το 499 π.Χ..
- Φωκικός Πόλεμος: Κατά τον Φωκικό πόλεμο το 348 π.Χ., οι Φωκείς κατέφυγαν στο ναό του Αβαίου Απόλλωνα μετά την ήττα τους από τους Θηβαίους, αλλά οι Θηβαίοι τους έκαψαν μαζί με το ιερό και τα έργα τέχνης για δεύτερη φορά μετά τους Μήδους.
-
Μέγας Αλέξανδρος: Περίπου 2,5 αιώνες μετά τις περσικές καταστροφές, ο Μέγας Αλέξανδρος παρέδωσε στις φλόγες τα ανάκτορα και τα μνημεία της Περσέπολης το 329 π.Χ., κατά τη διάρκεια εορτασμών για τη νίκη του. Ο Διόδωρος Σικελιώτης ιστορεί ότι ενώ διασκέδαζαν, μια εταίρα, η Θαΐδα, κάλεσε τον Αλέξανδρο να βγουν έξω και να κάψουν τα παλάτια. Η πρότασή της ενθουσίασε τους μεθυσμένους εταίρους, σχηματίζοντας μια Διονυσιακή πομπή. Ο Αλέξανδρος πέταξε πρώτος την αναμμένη δάδα και ακολούθησε η Θαΐδα. «Πρώτος ο Αλέξανδρος πετάει την αναμένει δάδα αυτή δε μετά τον βασιλέα πρώτη την δάδα καιομένη κόλλησε εις τα βασίλει».
-
Αιτωλοί: Το 219 π.Χ., οι Αιτωλοί με επικεφαλής τον Σκόπα, εισέβαλαν στη Μακεδονία, κυρίευσαν το Δίον και παρέδωσαν στη φωτιά τις στοές γύρω από το ναό, καταστρέφοντας ανδριάντες και εικόνες βασιλέων. Ο Πολύβιος γράφει: «Ενέπρησε τας στοάστας περι τέμενος κλπ διέφθειρε των αναθυμάτων έτρεψε δε τας εικόνας των βασιλέων άπασας».
-
Άλλες Συγκρούσεις:
- Μετά τον πόλεμο των Ηλείων κατά των Λακεδαιμονίων, ο ναός της Ήρας στην Ολυμπία έπαθε ζημιές στη στέγη.
- Ο Κικέρωνας αναφέρει ότι ο λαός της Σόλης γκρέμισε τα αγάλματα του ανθυπάτου της Μακεδονίας σε ένα ξέσπασμα οργής.
- Η Ιερά Καρδία των Ιώνων στη Δήλο είχε μετατραπεί τον 2ο αιώνα π.Χ. σε ιερό τόπο αιγυπτιακών θεοτήτων (Ίσιδος, Σεράπιδος, Ανούβιδος) και συριακών και φοινικικών λατρειών. Αργότερα, καταστράφηκε από τον στρατηγό του Μιθριδάτη, Αρχέλαο, ο οποίος κατέσφαξε 20.000 άτομα, τους κατοίκους του νησιού, και λεηλάτησε τον θησαυρό του Απόλλωνα.
Ο Πανάρχαιος Εχθρός: Ο Χρόνος
Τελικά, οι πηγές αναγνωρίζουν τον «πανδαμάτορα χρόνο» ως τον πρώτο και σημαντικότερο καταστροφέα των αρχαίων ελληνικών μνημείων, όπως χαρακτηριστικά τον ονόμασε ο Σιμωνίδης. Ο Σιμωνίδης αναφέρει: «Εντάθιον δε τούτον που το εύρος που ο πανδαμάτωρ αμαυρώσει χρόνος».
Ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος, στο βιβλίο του «Εγκαταλείφθηκαν, δεν καταστράφηκαν από Χριστιανούς», αναφέρει ότι οι καταστροφές των ελληνικών ναών στην Ελλάδα δεν οφείλονταν σε θρησκευτικές συγκρούσεις, καθώς η Ελλάδα είχε ήδη ρημάξει σε μεγάλο βαθμό πριν την αναγνώριση του Χριστιανισμού.
* Το μαντείο της Δωδώνης είχε σταματήσει προ πολλού να λειτουργεί και ήταν ερείπια ήδη περίπου το 7 π.Χ., σύμφωνα με τον Στράβωνα. Ο Στράβων επισημαίνει μάλιστα ότι όχι μόνο το μαντείο της Δωδώνης αλλά και πολλά άλλα μαντεία της Ελλάδας είχαν ήδη ουσιαστικά σβήσει στα χρόνια του.
* Το μαντείο των Δελφών «φυτοζωούσε» και ήταν «ένα ιερό πάμπεχο», όπως το περιγράφει ο Στράβων. Αν και ο Νέρων υποσχέθηκε να το φροντίσει, φεύγοντας άρπαξε πολλά έργα τέχνης. Αργότερα, ο Πλούταρχος, σύγχρονος του Αποστόλου Παύλου, μιλούσε για την περασμένη δόξα του μαντείου, αποδίδοντας την παρακμή στην ηθική παρακμή της κοινωνίας και την πτώση του επιπέδου των ερωτημάτων.
Η Καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας: Η Αλήθεια πίσω από τον Μύθο
Ο πατέρας Παύλος απορρίπτει την κατηγορία ότι οι Χριστιανοί κατέστρεψαν τη φημισμένη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, χαρακτηρίζοντάς την «γνωστό παραμύθι αθεοπαγανιστών». Υποστηρίζει ότι αυτά που οι ίδιοι έκαναν (εννοεί τους παγανιστές) κατά τις αρχαίες πηγές τα φωτώνουν μετά από αιώνες ξεδιάντροπα στους χριστιανούς, εκμεταλλευόμενοι την άγνοια και τη σύγχυση ορισμένων της βιβλιοθήκης με τον τοπικό ειδωλολατρικό ναό του Σέραπι.
Πηγή της Παραπληροφόρησης: Edward Gibbon
Η παραπληροφόρηση αυτή πηγάζει κυρίως από τον Εδουάρδο Γκίμπον (τέλη 18ου αιώνα), ο οποίος, ως γνήσιος εκπρόσωπος του αντιχριστιανισμού, συνέχεε τη Βασιλική Βιβλιοθήκη με τη βιβλιοθήκη του Σεραπείου. Ο Γκίμπον έγραψε ότι ο Πατριάρχης Θεόφιλος προχώρησε στην κατεδάφιση του ναού του Σέραπι, και η «πολύτιμη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας λεηλατήθηκε και καταστράφηκε». Ωστόσο, οι πηγές τονίζουν ότι είναι απαράδεκτο να βασίζεται κανείς σε ένα ιστορικό έργο του 1788 χωρίς να επαληθεύει τα στοιχεία του με σύγχρονες μελέτες.
Διάκριση των Βιβλιοθηκών
Σύγχρονες μελέτες, όπως αυτές των Luciano Canfora, Lon Carson και Horst Blanck, καθώς και πηγές όπως ο Επιφάνιος επίσκοπος Σαλαμίνος Κύπρου (4ος αιώνας) και το Oxford Companion to the Classics, ξεκαθαρίζουν ότι υπήρχαν δύο βιβλιοθήκες:
* Η κύρια Βασιλική Βιβλιοθήκη, που βρισκόταν στη συνοικία του Παλατιού της Αλεξάνδρειας, στο Βρουχείο, ίσως δίπλα στο Μουσείο.
* Μια μικρότερη, βοηθητική βιβλιοθήκη στο Σεραπείο, η οποία ονομαζόταν «θυγατέρα».
Ο Επιφάνιος επίσκοπος Σαλαμίνος Κύπρου αναφέρει: «ούτως οι Βίβλοι της Ελληνίδας εκτίθεται ε απετέθησαν εν την πρώτη βιβλιοθήκη εν το βρουχείο οικοδομηθείση έτι δε ύστερον και ετέρα η γέννητο βιβλιοθήκη εν το Σεραπείο μικροτέρα της πρώτης ήτης και φυγάρο ονομασία αυτής».
Επίσης, οι πηγές διευκρινίζουν ότι το Μουσείο ήταν εκπαιδευτικός χώρος στην αρχαιότητα, ξεχωριστός όμως από τη βιβλιοθήκη.
Ο Ρόλος του Θεόφιλου και του Σεραπείου
Τα γεγονότα επί Πατριάρχη Θεοφίλου Αλεξανδρείας (περίπου 385-412 μ.Χ.), συγκεκριμένα η κατεδάφιση του ναού του Σεράπιδος το 390 ή 391 μ.Χ., συνδέονται μόνο με τον ναό του Σεραπείου και όχι με την κύρια Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ή τη βοηθητική βιβλιοθήκη δίπλα του, για την καταστροφή της οποίας δεν υπάρχουν μαρτυρίες. Ο ναός του Σεραπείου βρισκόταν αρκετά μακριά από την κύρια βιβλιοθήκη.
Η κατεδάφιση του Σεραπείου το 391 ή 392 μ.Χ. προέκυψε επειδή μια ομάδα Αλεξανδρινών ειδωλολατρών, των οποίων ο αριθμός ήταν ακόμη σημαντικός, οχυρώθηκε μέσα στο ναό και άρχισε να επιτίθεται στους πολιορκητές χριστιανούς. Αυτό έδωσε στον Θεόφιλο την ευκαιρία να ζητήσει βοήθεια από τις πολιτικές αρχές. Το ζήτημα τερματίστηκε με αυτοκρατορικό διάταγμα που ανάγκασε τους ειδωλολάτρες να εγκαταλείψουν το ναό, ο οποίος παραδόθηκε στην εκκλησία. Η κυρία Μαρία Ζελκα αναφέρει ότι «η κατεδάφιση δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αν οι ειδωλολάτρες δεν θεωρούσαν καλό να σκοτώνουν τους χριστιανούς που κινήθηκαν εναντία στο ναό με αποτέλεσμα να βρει ευκαιρία ο Θεόφιλος και να καλέσει το στρατό και να σταματήσουν οι εκτροπές». Δύο Αλεξανδρινοί γραμματικοί, ο Αμμώνιος και ο Ελλαδιος, που πήραν μέρος στην άμυνα του Σεραπείου, κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη και ανέφεραν τα γεγονότα, με τον Ελλαδίου να καυχιέται ότι είχε σκοτώσει εννέα Χριστιανούς στις συγκρούσεις των δρόμων.
Οι Πραγματικοί Υπεύθυνοι της Καταστροφής της Βιβλιοθήκης
Η οριστική καταστροφή της κύριας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας (στην περιοχή του Βρουχείου) συνέβη γύρω στο 270 μ.Χ. από ειδωλολάτρες, κατά τη διάρκεια συγκρούσεων μεταξύ του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυρηλιανού (270-275 μ.Χ.) και της βασίλισσας της Παλμύρας Ζηνοβίας (267-273 μ.Χ.). Η Ζηνοβία, με επεκτατικές βλέψεις, έθεσε σε κίνδυνο τη ρωμαϊκή κυριαρχία στην Αίγυπτο. Ο Αυρηλιανός συνέτριψε τη δύναμή της, αλλά η επανάσταση των Παλμυρηνών εξαπλώθηκε και στην Αλεξάνδρεια με αρχηγό τον έμπορο Φύρμο. Ο Αυρηλιανός βάδισε εναντίον των επαναστατών, και η νίκη του επισφραγίστηκε με σφαγή και την καταστροφή των τειχών και της συνοικίας του Βρουχείου της Αλεξάνδρειας, όπου είχαν καταφύγει οι επαναστάτες.
Ο Ιταλός ελληνιστής καθηγητής Λουτσιάνο Κανφόρα, σε ειδική μελέτη του, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «το τέλος της μεγάλης βιβλιοθήκης ήρθε κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης ανάμεσα στη Ζηνοβία και τον Αυρηλιανό». Ο Lon Carson, καθηγητής στην Ιταλία, υποστηρίζει ότι «το τέλος της βιβλιοθήκης έφτασε ίσως στο 270 μ.Χ. περίπου, όταν ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός, καταπνίγοντας την εξέγερση του βασιλείου της Παλμύρας, έδωσε λυσσαλέες μάχες στην Αλεξάνδρεια. Τότε ισοπεδώθηκαν τα ανάκτορα και μαζί τους και η βιβλιοθήκη». Ο Host Blank επιβεβαιώνει επίσης ότι το θλιβερό τέλος της βιβλιοθήκης προήλθε από τους πολέμους του Αυρηλιανού με τη Ζηνοβία, όταν καταστράφηκε το τμήμα της πόλης Βρουχείων μαζί με το παλιό βασιλικό ανάκτορο. Επομένως, σε καμία περίπτωση δεν έκαψαν οι Χριστιανοί τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Η Μετατροπή και η Διατήρηση των Αρχαίων Ναών από τους Χριστιανούς
Οι πηγές αναδεικνύουν μια παράδοξη πτυχή: οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, συχνά, είχαν την τάση να διασώζουν «κομμάτια του εχθρού» τους. Ο πατέρας Παύλος αναφέρει: «Ξέρετε ο χριστιανός ορθόδοξος έχει ένα έχει ένα πολύ κακό ελάττωμα να θέλει να διασώσει κομμάτια του εχθρού του».
Το Διάταγμα του Θεοδοσίου και η Εφαρμογή του
Ο δρόμος για τη μετατροπή πολλών αρχαίων ιερών σε χριστιανικούς ναούς άνοιξε με το διάταγμα του Θεοδοσίου της 10ης-14ης Νοεμβρίου του 435 μ.Χ.. Αν και το διάταγμα προέβλεπε τη συνολική καταστροφή ειδωλολατρικών ιερών και την «κάθαρση» της περιοχής με την ύψωση του σταυρού («Αυτό το τελευταίο αποσκοπούσε προφανώς τον εξογισμό των πονηρών δαιμονίων»), στην πράξη εφαρμόστηκε με έναν παράδοξο τρόπο.
Αντί να οδηγήσει σε πλήρη καταστροφή, το διάταγμα εστίασε στην κάθαρση των χώρων της αρχαίας λατρείας με τη βοήθεια του σταυρού, αποσιωπώντας το σκέλος της καταστροφής. Αυτό άνοιξε το δρόμο για την επιβίωση των αρχαίων ιερών μέσω της απόλυτης μετατροπής τους σε ναούς αφιερωμένους στη χριστιανική λατρεία. Όπως επισημαίνει η Alison Frats, αυτή η μετατροπή δεν ήταν το αρχικό περιεχόμενο του νόμου, αλλά υπήρχε «μεγάλη απόσταση μεταξύ καταγράμμα διατύπωση και πρακτική».
Στάδια Μετατροπής και Αρχιτεκτονικές Αλλαγές
Η Alison Frats σημειώνει ότι η μετατροπή των αρχαίων ιερών σε χριστιανικούς ναούς πρέπει να έγινε σε δύο ή και τρία στάδια:
1. Αφιεροποίηση του ναού: Αφαίρεση του λατρευτικού αγάλματος και άλλων παγανιστικών συμβόλων.
2. Μεταβατική περίοδος: Πιθανή χρήση του χώρου για χριστιανική λατρεία χωρίς αρχιτεκτονικές μετατροπές.
3. Αρχιτεκτονική ανάπλαση: Διαμόρφωση του χώρου για να ανταποκρίνεται πλήρως στις απαιτήσεις της χριστιανικής λατρείας.
Οι όποιες καταστροφές, αν υπήρξαν, πιθανώς συνέβησαν στο τρίτο στάδιο, της αρχιτεκτονικής ανάπλασης.
Οι διαφορές μεταξύ αρχαίου και χριστιανικού ναού ήταν σημαντικές και απαιτούσαν αλλαγές:
* Ο αρχαίος ναός ήταν οίκος φιλοξενίας του λατρευτικού αγάλματος του Θεού και λογιζόταν ως χώρος κατοικίας του Θεού. Οι λατρευτικές εκδηλώσεις γίνονταν έξω από αυτόν, γύρω από το βωμό.
* Ο χριστιανικός ναός είναι ένας χώρος μέσα στον οποίο τελείται η χριστιανική λατρεία.
Η μετατροπή των αρχαίων ιερών σε χριστιανικούς ναούς προστάτευσε ουσιαστικά αυτά τα λαμπρά οικοδομήματα από επιθέσεις και τις κατέστησε χώρους λατρείας του «ενός αληθινού Θεού», αντί να θεωρούνται «κατοικητήρια δαιμόνων».
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της μετατροπής περιλαμβάνουν:
* Τον Παρθενώνα στην Αθήνα, ο οποίος μετατράπηκε σε ναό της Θεοτόκου.
* Τον ναό του Ηφαίστου (γνωστό ως Θησείο), ο οποίος μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Γεωργίου.
Ο Freddy Wilm, σε σχετική μελέτη του, καταγράφει 89 γνωστά παραδείγματα τέτοιας μετατροπής (και όχι καταστροφής) από την Ελλάδα, την Ιταλία, την Αίγυπτο, τη Συρία και αλλού. Ο πατέρας Παύλος δηλώνει: «με τη μετατροπή αν θέλετε όχι καταστροφή με τη μετατροπή των αρχαίων ελληνικών ναών σε ορθοδόξους ναούς διατηρήθηκε ο ναός. Δεν καταστρέψανε το ναό για να χτίσουνε την εκκλησία κάνανε τους παλιούς ναούς κάνανε εκκλησία».
Άλλες Παρατηρήσεις και Κριτική του Πατέρα Παύλου
Ο πατέρας Παύλος εκφράζει την απορία του για την έλλειψη έρευνας εκ μέρους των νεοπαγανιστών, δεδομένου ότι ο ίδιος, χωρίς να διαθέτει «τεράστιες γνώσεις», κατάφερε να βρει τις πηγές που αποδεικνύουν το αντίθετο των ισχυρισμών τους. Αναφέρει: «Αν εγώ ένας άνθρωπος ο οποίος δεν έχω τεράστιες γνώσεις δεν είμαι ένας άνθρωπος ο οποίος έχει περάσει τα πανεπιστήμια με το κουτάλι Αν εγώ μπόρεσα και βρήκα τις πηγές για να αποδείξω ότι οι αρχαίοι Έλληνες καταστρέφανε τους δικούς τους ναούς και τα ρίχνουνε σε εμάς απορώ πώς τις δεν βρίσκουν».
Για τη Στροφή στον Παγανισμό
Ο πατέρας Παύλος θεωρεί ότι η πρόσφατη στροφή κάποιων νέων (άνω των 40-45 ετών) στην ειδωλολατρία δεν οφείλεται σε αγάπη προς τους αρχαίους θεούς, αλλά επειδή ο παγανισμός επιτρέπει «πορνεία, διονυσιακά και άλλα μυστήρια» όπως «όργια» και «χρήση ναρκωτικών», τα οποία ο Χριστιανισμός απαγορεύει για τη σωτηρία της ψυχής. Υποστηρίζει ότι αυτοί οι άνθρωποι είναι «σαρκικοί» και αναζητούν την επιβεβαίωση και την κάλυψη των προσωπικών τους κενών, όπως λέει ο απόστολος Παύλος. Αναφέρει: «Πάνε επειδή είναι άνθρωποι όπως λέει ο απόστολος Παύλος στις επιστολές του είναι άνθρωποι σαρκικοί επειδή θέλουν να καλύψουν τα δικά τους κενά Στην ουσία αυτοί οι άνθρωποι οι οποίοι πηγαίνουνε θέλουν να επιβεβαιώσουν τον εαυτό τους και ενδεχομένως κάποιες λειτουργίες του εαυτού τους Γι αυτό και πηγαίνουν».
Κριτική στην Ελληνική Κοινωνία
Ασκεί κριτική στους Έλληνες, χαρακτηρίζοντάς τους «τεμπέληδες» που δεν ψάχνουν τις πηγές της θρησκείας τους και «καταπίνουν» ό,τι τους δίνουν. Επισημαίνει την «αμάθεια» και την «αμορφωσιά» που επικρατεί, ειδικά σε κοινωνικό επίπεδο, και την έλλειψη κριτικής σκέψης. «Ο Έλληνας είναι τεμπέλης Δεν ψάχνει ούτε τη θρησκεία του ούτε τις πηγές του αλλουνού ούτε τίποτα Ό,τι του δώσουνε το τρώει Ό,τι και να του πούνε Πετάει ο γάδαρος – πετάει».
Κάλεσμα προς τους Χριστιανούς
Καταλήγει με ένα κάλεσμα στους Χριστιανούς να αναζητήσουν τη γνώση, να μην δέχονται αβασάνιστα πληροφορίες και να υπερασπίζονται την πίστη και την πατρίδα τους, καθώς «η γνώση είναι δύναμη». «Να μπορείς να αντιμετωπίσεις έναν άνθρωπο ο οποίος σου προσβάλλει την πατρίδα σου σου προσβάλλει τη θρησκεία σου σου προσβάλλει τα όσια και τα ιερά». Τους προτρέπει να είναι «πρίγκιπες και πριγκίπισσες του ουρανού και της γης» που ψάχνουν και δεν καταπίνουν ό,τι τους δίνεται.
Συνοψίζοντας, οι πηγές υποστηρίζουν με πληθώρα παραδειγμάτων ότι οι καταστροφές των αρχαίων ελληνικών ναών οφείλονται κυρίως σε παγανιστές, φυσικές αιτίες και πολεμικές συγκρούσεις, ενώ οι Χριστιανοί συνέβαλαν στη διατήρησή τους μετατρέποντας εγκαταλελειμμένους ναούς σε εκκλησίες. Επίσης, ανασκευάζουν την κατηγορία για την καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, αποδίδοντας την οριστική της καταστροφή σε παγανιστές κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, και όχι στους Χριστιανούς. Ο «πανδαμάτωρ χρόνος» αναγνωρίζεται ως ο σημαντικότερος καταστροφέας των αρχαίων μνημείων.