Πώς το αναλύει και το εξηγεί ο Μέγας Φώτιος
Η φράση «Ο Πατήρ μου μείζων μου εστί» αποτελεί ένα από τα πιο βαθιά και πολυδιάστατα σημεία της χριστιανικής θεολογίας, η ερμηνεία της οποίας, υπό το πρίσμα της οικονομίας και της ισότητας της θείας φύσης, απαιτεί προσεκτική ανάλυση. Ο Φώτιος και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας προσφέρουν μια σύνθετη ερμηνεία που διαφυλάττει τόσο την ενότητα και ισότητα της Αγίας Τριάδας όσο και την παιδαγωγική διάσταση του λόγου του Χριστού.
I. Η Θεολογική Διάσταση: Ισότητα και Ομοουσιότητα της Θείας Φύσης
Η πρωταρχική και θεολογικά πιο κρίσιμη ερμηνεία της φράσης αφορά την ισότητα της θείας φύσης του Υιού με τον Πατέρα. Αυτή η θεολογική αλήθεια αποτελεί θεμέλιο της ορθόδοξης πίστης.
Αναφορά στον Πατέρα ως «Αίτιον» (Πηγή)
Όταν ο Χριστός λέει «μείζων» (μεγαλύτερος), η φράση αναφέρεται στον Πατέρα όχι ως προς την ανωτερότητα στην ουσία ή στη φύση, αλλά αναφέρεται στον Πατέρα ως το «αίτιον», δηλαδή την πηγή ή την αρχή του Υιού.
Ο λόγος του αιτίου και του αιτιατού, όπως αναλύεται φιλοσοφικά, λαμπρά αποδεικνύει το διαφορετικό της ύπαρξης στην συνάφεια της σχέσης, αλλά όχι διαφοροποίηση στη φύση. Παράλληλα, η ίδια η χρήση του ρήματος «ἔνι» (είναι) στην ευρύτερη θεολογική σκέψη, υποδηλώνει την ομοουσιότητα και την ισότητα της φύσης μεταξύ Πατρός και Υιού.
Ενότητα και Υπερφυσική Θεότητα
Ο Μέγας Φώτιος τονίζει την ενιαία και υπερφυσική θεότητα, καταδικάζοντας κάθε διαίρεση σε άνισες φύσεις ή ουσίες ως ειδωλολατρικά και πολυθεϊστικά λάθη.
Ο Φώτιος, στον αγώνα κατά των αιρέσεων, κηρύττει ότι ο Υιός είναι «ομοούσιος τω Πατρί».
Αυτό σημαίνει ότι ο Υιός είναι της ίδιας θείας ουσίας με τον Πατέρα, χωρίς καμία ποιοτική ή ουσιαστική διαφορά.
Επιπλέον, το Άγιο Πνεύμα συναριθμείται με τον Πατέρα και τον Υιό σε μία θεότητα, απορρίπτοντας αιρέσεις που αρνούνται αυτή την ενότητα και ισότητα.
Το φρόνημα της Εκκλησίας θεωρεί «αθεότητα» το να «καταμερίζει κανείς το κοινό θέλημα της τριαδικής θεότητας».
Ο Φώτιος δηλώνει ότι «Ο Θεός και η θεότης [είναι] εν πάσι τοις ούσι και διά πάντων».
Η θεία φύση είναι πανταχού παρούσα και πληροί τα πάντα, χωρίς να αλλοιώνεται από την παρουσία της στα δημιουργήματα ή να μειώνεται από τα όποια ελαττώματα των κτισμάτων.
Για να το καταστήσει πιο κατανοητό, ο Φώτιος χρησιμοποιεί την αναλογία της τέχνης του κυβερνήτη σε ένα πλοίο. Η τέχνη του κυβερνήτη είναι παρούσα στο πλοίο, το κατευθύνει και το σώζει, αλλά δεν γίνεται μέρος της ύλης του πλοίου, ούτε αλλάζει η φύση της τέχνης ή του καπετάνιου.
II. Η Οικονομική Διάσταση: Παιδαγωγική Προσαρμογή
Πέρα από τη θεολογική ακρίβεια, η φράση έχει και μία οικονομική (παιδαγωγική) διάσταση, δηλαδή μία προσαρμογή του θείου λόγου στην ανθρώπινη κατανόηση.
Προσαρμογή στη Διάνοια των Μαθητών
Ο «λόγος της οικονομίας» δικαιολογεί το «μείζων» του Πατρός. Αυτό υποδηλώνει ότι η φράση ειπώθηκε από τον Χριστό λαμβάνοντας υπόψη τη διάνοια των μαθητών Του, οι οποίοι στην αρχή είχαν μια ατελή κατανόηση του Θεού και του Διδασκάλου τους. Επηρεασμένοι από τους μωσαϊκούς νόμους και τις παραδοσιακές αντιλήψεις, οι μαθητές μπορεί να θεωρούσαν τον Πατέρα πολύ μεγαλύτερο από τον Υιό.
Παιδαγωγική Αντίδραση του Χριστού
Όταν οι μαθητές, με την περιορισμένη τους αντίληψη, ζητούσαν «δείξον ημίν τον Πατέρα, και αρκεί ημίν» (Δείξε μας τον Πατέρα και μας αρκεί), ο Χριστός απάντησε προσαρμόζοντας τον λόγο Του στην δική τους αντίληψη.
Τους παρότρυνε να χαίρονται που πήγαινε προς τον «μείζονα» Πατέρα, προσφέροντας τους παρηγοριά και ενίσχυση της πίστης τους με τρόπο που μπορούσαν να κατανοήσουν τη συγκεκριμένη στιγμή. Αυτή η παιδαγωγική προσαρμογή δεν αναιρεί τη θεολογική αλήθεια της ισότητας της θείας φύσης, αλλά αντίθετα, την προετοιμάζει.
Ο Φώτιος, άλλωστε, στο έργο του, είχε πάντα ως κύριο σκοπό τηβ ωφέλεια των ακροατών, φροντίζοντας να μην παραλείψει τίποτα που να συντελεί στην πνευματική τους σωτηρία και ωφέλεια.
III. Η Χριστολογική Διάσταση: Δύο Φύσεις, Μία Υπόσταση
Η φράση «Ο Πατήρ μου μείζων μου εστί» ερμηνεύεται επίσης σε σχέση με την πλήρη θεότητα και πλήρη ανθρωπότητα του Χριστού, ο οποίος είναι μία υποστατική ενότητα.
Η Ενότητα του Προσώπου του Χριστού
Η θεολογία διατυπώνει ότι ο Χριστός έχει μία υπόσταση με δύο φύσεις: τη θεία και την ανθρώπινη. Παρόλο που έχει δύο φυσικές θελήσεις – μία θεία και μία ανθρώπινη – λόγω των δύο φύσεων, η υπόστασή Του παραμένει μία, και ο θέλων είναι ένα και το αυτό πρόσωπο. Κατά συνέπεια, η ανθρώπινη θέληση του Χριστού ακολουθεί τη θεία Του θέληση, θέλοντας ταυτόσημα πράγματα, πράγμα που οδηγεί σε ένα ενιαίο «γνωμικόν» ή «υποστατικόν» θέλημα. Έτσι, η φράση «Ο Πατήρ μου μείζων μου εστί» μπορεί να αναφέρεται στην ανθρώπινη φύση του Χριστού, όπου ως άνθρωπος είναι υποτεταγμένος στον Πατέρα, χωρίς αυτό να σημαίνει κατωτερότητα της θείας Του φύσης.
Αποφυγή Δυιστικών Αιρέσεων
Ο Φώτιος καταδικάζει τις αιρετικές δοξασίες που υποστήριζαν δύο αρχές, έναν αγαθό και έναν πονηρό Θεό, και που απέδιδαν το σώμα και την Παλαιά Διαθήκη στον «πονηρόν».
Ο Χριστός, προσλαμβάνοντας την ανθρώπινη φύση, η οποία είναι δημιούργημα του αγαθού Θεού, ήρθε «οὐκ ἦλθον καταλῦσαι τὸν νόμον ἢ τοὺς προφήτας .. ἀλλὰ πληρῶσαι». Αυτό σημαίνει ότι ο νόμος και οι προφήτες είναι έργα του αγαθού Θεού και η ενσάρκωση του Χριστού δεν τους καταργεί, αλλά τους πληροί, ολοκληρώνοντας το σχέδιο της σωτηρίας. Η πράξη του Χριστού να προσλάβει την ανθρώπινη φύση αποτελεί έκφραση «άκρας προνοίας και αγαθότητος», διαλύοντας κάθε αιρετική αντίληψη περί του σώματος ως έργου του κακού.
IV. Η Φιλοσοφική Αυστηρότητα του Φωτίου
Η ερμηνεία των θεολογικών εννοιών από τον Φώτιο είναι διαποτισμένη από την ακρίβεια της φιλοσοφικής του σκέψης.
Η Σημασία της Λέξης και της Στίξης
Ο Φώτιος αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην ακρίβεια της γλώσσας και της στίξης, επισημαίνοντας ότι ακόμη και το μικρότερο σημείο, όπως η στιγμή (κόμμα ή τελεία), αν χρησιμοποιηθεί λανθασμένα ή παραβλεφθεί, μπορεί να οδηγήσει σε «παντοδαπὰς μὲν καὶ μεγάλας αἱρέσεις» (ποικίλες και μεγάλες αιρέσεις) και να προκαλέσει μακροχρόνιες διαμάχες μεταξύ των ευσεβών.
Αυτή η επιμονή στην ακρίβεια καθιστά σαφές ότι η ερμηνεία της φράσης «Ο Πατήρ μου μείζων μου εστί» απαιτεί εξαιρετική προσοχή, ώστε να μη μετατοπιστεί η σημασία της από την ομοουσιότητα στην ουσιαστική κατωτερότητα.
Φιλοσοφικές Αναφορές
Αν και δεν συνδέονται άμεσα με τη συγκεκριμένη φράση, οι φιλοσοφικές αναφορές του Φωτίου, όπως η αντίθεσή του σε πλατωνικές ιδέες περί της δημιουργίας που προϋποθέτουν «βουλής τινος και προθεωρίας» (κάποια βούληση και προθεωρία), αναδεικνύουν την άρνησή του να υποβιβάσει τη θεία φύση σε ανθρώπινες ή φιλοσοφικές κατασκευές. Η χρήση των αριστοτελικών κατηγοριών, όπως το «συμβεβηκός», οι έννοιες των συνωνύμων, ομωνύμων, πολυωνύμων, ετερωνύμων, καθώς και η διάκριση μεταξύ καθόλου και μερικού, επιβεβαιώνουν τη συστηματική και αναλυτική προσέγγισή του στα θεολογικά ζητήματα.
Συμπέρασμα
Συνοψίζοντας, η φράση «Ο Πατήρ μου μείζων μου εστί» δεν υπονοεί καμία ανισότητα στην ουσία ή τη φύση της Θεότητας. Αντιθέτως, η ερμηνεία της από τον Φώτιο και τους Πατέρες διατηρεί την πλήρη ισότητα και ομοουσιότητα του Υιού με τον Πατέρα, αποδίδοντας το «μείζων» στον Πατέρα ως την πηγή της Θεότητας. Παράλληλα, αναδεικνύεται η οικονομική (παιδαγωγική) διάσταση της φράσης, καθώς ο Χριστός προσάρμοζε τον λόγο Του στην περιορισμένη κατανόηση των μαθητών Του. Όλα αυτά εντάσσονται σε ένα πλαίσιο αυστηρής φιλοσοφικής και θεολογικής ακρίβειας, η οποία χαρακτηρίζει το έργο του Φωτίου, με στόχο πάντοτε την ωφέλεια και τη διαφύλαξη της Ορθής Πίστης.