Δείτε το βίντεο
Εισαγωγή στις Πηγές και το Θέμα
Ο πατέρας Παύλος, παρουσιάζει και αναλύει περιεχόμενο από ένα συγκεκριμένο βιβλίο του Ιερομονάχου Γρηγορίου από τα Ιερά Κελλιά Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Σταυρονικήτα, με τίτλο “Η Πνευματική Ζωή”. Το βιβλίο αυτό χαρακτηρίζεται από τον ομιλητή ως πράγματι πολύ ωραίο, ίσως από τα ωραιότερα μικρά βιβλιαράκια που έχει, βολικό σε μέγεθος για να το έχει κανείς μαζί του. Ο σκοπός του πατέρα Παύλου είναι να δημιουργήσει μια σειρά βίντεο βασισμένη σε αυτό το βιβλίο, καθώς, όπως αναφέρει, δίνει πολλές συμβουλές και λύσεις για την πνευματική ζωή.
Η διδασκαλία του βιβλίου στηρίζεται στα πνευματικά βιώματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, του οποίου τη μνήμη γιορτάζουν οι μοναχοί, γεγονός που εξηγεί και την έμφαση στον συγκεκριμένο Άγιο. Ο ομιλητής τονίζει ιδιαίτερα ότι αυτό που του έκανε εντύπωση στο βιβλίο είναι ότι είναι εμπειρικό, καταγράφοντας τις εμπειρίες του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στην πνευματική ζωή, τις δυσκολίες του και το πώς αισθανόταν.
Ο Ορισμός και η Ουσία της Μετάνοιας
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, όπως παρατίθεται στο βιβλίο και από τον ομιλητή, ορίζει τη μετάνοια ως εξής: Μετάνοια είναι το να μισήσει κανείς την αμαρτία και να αγαπήσει την αρετή. Περιλαμβάνει το να απομακρυνθεί κανείς από το κακό και να εκτελεί το αγαθό. Πριν από αυτά, προηγείται το να καταδικάζει κανείς τον εαυτό του για τις αμαρτίες του και να μεταμελείται ενώπιον του Θεού. Η καταδίκη του εαυτού σημαίνει αναγνώριση ότι φταίει κανείς ο ίδιος για τις αμαρτίες που έχει κάνει και όχι κάποιος άλλος ή εξωτερικοί παράγοντες.
Με αυτά τα λόγια, ο Άγιος Γρηγόριος διδάσκει ότι η μετάνοια δεν είναι μια απλή αλλαγή του ανθρώπου προς το καλύτερο, αλλά η ολοκληρωτική του ανακαίνιση.
Επιπλέον, η μετάνοια περιγράφεται ως η έξοδος του ανθρώπου από τη δουλεία των παθών και επιστροφή του στον πατρικό οίκο, παραπέμποντας στην παραβολή του ασώτου υιού.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης, σύμφωνα με την πηγή, λέει ότι η μετάνοια σημαίνει ανανέωση του Αγίου Βαπτίσματος και συμφιλίωση με τον Κύριο, εκτελώντας έργα αρετής αντίθετα προς τα παραπτώματά μας.
Η Μετάνοια ως Διαρκής Κατάσταση
Ένα κεντρικό και ιδιαίτερα τονισμένο σημείο είναι ότι ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου είναι καιρός μετάνοιας. Κάθε στιγμή της ζωής είναι δυνατόν να αμαρτήσουμε και να λυπήσουμε τον Θεό, επομένως κάθε στιγμή είναι δυνατό να μετανοήσουμε και να χαροποιήσουμε τον Κύριο.
Η Θεία Μακροθυμία και Φιλανθρωπία
Ο ομιλητής υπογραμμίζει κάτι που του έκανε φοβερή εντύπωση και το έψαξε στην Καινή Διαθήκη: Το γεγονός ότι ο αμαρτωλός μετά τη διάπραξη της αμαρτίας εξακολουθεί να ζει, είτε πνευματικά είτε βιολογικά, είναι εγγύηση ότι ο Θεός αναμένει τη μετάνοιά του. Αυτό θεωρείται τόσο σημαντικό που, όπως λέει, σε αυτή την πρόταση θα στηριχθεί όλο το βάρος στο θέμα μετάνοια.
Η αναμονή αυτή του Θεού φανερώνει το μέγεθος της θείας φιλανθρωπίας. Αναφέρεται, ως γενική αρχή ανεξάρτητη από τις γνώμες Πατέρων ή κειμένων, ότι ο νομοθέτης είναι πάνω και έξω από το νόμο. Αυτό συμβαίνει για να μπορεί να έχει έλεος, διαφορετικά θα ήταν απλώς δικαστής. Όταν αμαρτάνουμε, ο Θεός δεν μας επιβάλλει από την αρχή τη δίκαιη τιμωρία, αλλά μακροθυμεί και μας δίνει καιρό επιστροφής. Στον καιρό αυτό της μακροθυμίας του, μας δίνει τη δυνατότητα να μετανοήσουμε, να γίνουμε εκ νέου παιδιά του και να απολαύσουμε την πατρική του αγάπη.
Η Μετάνοια σε Σχέση με το Άγιο Βάπτισμα
Ο Άγιος Γρηγόριος, όπως αναφέρεται, λέει ότι η μετάνοια είναι ταυτόχρονος αρχή, μεσότης και τέλος της πνευματικής ζωής των χριστιανών. Γι’ αυτό ο Θεός ζητά τη μετάνοια πριν από το Άγιο Βάπτισμα, κατά την τέλεσή του, αλλά και μετά από αυτό.
Πριν το Βάπτισμα: Η μετάνοια καθαρίζει την ψυχή για να δεχθεί τη δωρεά του Θεού. Ο Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων προτρέπει τους κατηχουμένους να πλύνουν με τη μετάνοια τη στολή της ψυχής τους, ώστε να είναι καθαροί όταν ο Κύριος τους καλέσει να εισέλθουν με το Βάπτισμα στον νυμφώνα του. Με την πίστη στον Θεό, συντασσόμαστε με τον Χριστό, αποτασσόμαστε τον διάβολο και υποσχόμαστε να τηρούμε τις εντολές του Θεού, απέχοντας από κάθε πονηρό.
Κατά το Βάπτισμα: Συσταυρωνόμαστε και συνθαπτόμαστε με τον Κύριο στην κολυμβήθρα, και συνανιστάμεθα μαζί του καθαροί από τους ρύπους της αμαρτίας. Ονομάζεται βάπτισμα διότι, όταν συνθάπτεται κανείς με τον Χριστό στην κολυμβήθρα, συνθάπτεται και η αμαρτία. Ακόμη και αν όλη η κακία του κόσμου υπάρχει σε έναν άνθρωπο, όταν κατέβει στην κολυμβήθρα των θείων υδάτων, ανέρχεται από εκεί καθαρότερος από τις ηλιακές ακτίνες. Κατεβαίνουμε γεμάτοι ρύπους και αμαρτία, και ανεβαίνουμε έχοντας αποκτήσει στην καρδιά μας τον φόβο και στην ψυχή μας ελπίδα για τον Χριστό.
Μετά το Βάπτισμα: Με τη μετάνοια φυλάσσεται η δωρεά του Θεού. Το Άγιο Πνεύμα που δεχθήκαμε παραμένει ακόμη κι αν αμαρτήσουμε, εφόσον ζούμε με μετάνοια. Από εκείνους όμως που αμαρτάνουν αμετανόητα, απομακρύνεται. Ο ομιλητής τονίζει ότι αυτό το σημείο, λόγια του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, δίνει πολλές απαντήσεις σε εσφαλμένες απόψεις που ακούγονται για το βάπτισμα και την αποχώρηση του Αγίου Πνεύματος. Όλη μας η ζωή, κρατώντας σφιχτά τη μετάνοια με έργα, λόγια και λογισμούς, πρέπει να φυλάμε μέσα μας πάντα το Άγιο Πνεύμα, ώστε να μας συνεχίζει και να μας φροντίζει για την ύψιστη σωτηρία.
Τα Στάδια της Μετάνοιας
Το βιβλίο, ως εμπειρικό, παρουσιάζει τα στάδια που διέρχεται εκείνος ο οποίος βιώνει το μυστήριο της μετάνοιας. Αυτή είναι η πορεία του ανθρώπου που εγκαταλείπει την χώρα της αμαρτίας και επιστρέφει στον πατρικό οίκο. Σε κάθε βήμα προς τον Κύριο, ο άνθρωπος συναντά την αντίδραση του διαβόλου. Ωστόσο, την ευθύνη της αμετανοησίας έχουμε εμείς οι ίδιοι, διότι από τη θέλησή μας εξαρτάται το αν θα μετανοήσουμε. Πάντως, σε κάθε στιγμή της πορείας προς τον Χριστό, έχουμε τη βοήθεια της χάριτός του για να φτάσουμε μετανοημένοι στην πατρική αγάπη του.
Επίγνωση των Αμαρτιών μας: Αυτό είναι το πρώτο στάδιο της μετάνοιας. Είναι η βασική αιτία για να ελκύσουμε το έλεος του Θεού. Ο προφήτης Δαβίδ λέει προς τον Θεό “ελέησόν με ότι την ανομία μου εγώ γινώσκω”, και με την επίγνωση της αμαρτίας του ελκύει το έλεος του Θεού. Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος γράφει ότι η μετάνοια είναι η επίγνωση της αμαρτίας. Ένας σεβαστός Αγιορείτης γέροντας έλεγε ότι η πνευματική ζωή αρχίζει από τη στιγμή που αρχίζουμε να βλέπουμε τα δικά μας αμαρτήματα. Τότε καταλαβαίνουμε ότι κάτι μας λείπει και κάτι μας χρειάζεται, και καταφεύγουμε στον Κύριο παρακαλώντας Τον να μας ελεήσει για να μετανοήσουμε και να διορθωθούμε. Ο διάβολος προσπαθεί να στρέψει την προσοχή μας στα αμαρτήματα των άλλων και να μας οδηγήσει στην κατάκριση, ώστε να μη βλέπουμε τα δικά μας. Αναφορικά με την εντολή “μη κρίνετε”, ο Κύριος την εξηγεί ως αφορώσα περί βίου και όχι περί πίστεως. Μπορούμε να κρίνουμε περί πίστεως, αλλά δεν μπορούμε να κρίνουμε τη ζωή του άλλου, τα αμαρτήματά του, πώς κινείται και εργάζεται. Πρέπει να κοιτάξουμε τα δικά μας. Υπογραμμίζεται η τάση να βλέπουμε την καμπούρα του άλλου και όχι τη δική μας, και η ανάγκη να αρχίσουμε να κοιτάμε τα δικά μας αμαρτήματα, όσο δύσκολο κι αν είναι. Στην εξομολόγηση, κάποιοι λένε “έκανα αυτό αλλά…”. Όταν στην εξομολόγηση λέγεται “αλλά”, η εξομολόγηση πήγε περίπατο. Το θέμα της μετάνοιας είναι προσωπικά δικό μας. Εμείς αποφασίζουμε αν θα έχουμε αμετανοησία ή μετάνοια. Κανένας άλλος δεν μπορεί να μας κάνει να αμαρτήσουμε αν δεν θέλουμε. Άρα, θέλουμε και αμαρτάνουμε. Πολλοί μισούν την αμαρτία, αλλά δέχονται τις αιτίες της. Η γνώση των αμαρτιών μας είναι το ξεκίνημα της μετάνοιας.
Η παραβολή του ασώτου υιού αποτελεί παράδειγμα αυτού του πρώτου σταδίου. Πριν πάρει ο άσωτος την απόφαση να επιστρέψει στον πατέρα του, βρισκόταν στην αμαρτία, αλλά ήρθε σε επίγνωση της κατάστασής του. “Εις εαυτόν ελθών” είπε “πόσοι μισθωτοί του πατρός μου περισσεύουσιν άρτον, εγώ δε λιμώ απόλλυμαι”. Όταν ο άνθρωπος φτάνει στο βάθος της αμαρτίας, βρίσκεται πνευματικά εκτός εαυτού, διότι δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα Θεού (εικόνα αγάπης και ζωής), και με την αμαρτία ζει μέσα στην κακία και τον θάνατο. Όταν συνέλθει, διαπιστώνει: “εγώ ο άσωτος έγινα εντελώς εκτός εαυτού εφόσον τρέφομαι με την τραχύτητα των ηδονών και στερούμαι τη σωτήριο τροφή”. Επομένως, για να αρχίσει η πορεία επιστροφής στον πατρικό οίκο, ο άνθρωπος πρέπει να “έλθει εις εαυτόν”. Όταν ο άσωτος ήρθε στα λογικά του, συνειδητοποίησε δύο πράγματα: την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ίδιος, και τα αγαθά που απολάμβαναν οι δούλοι του πατέρα του. Ο ίδιος, αν και υιός, κινδύνευε να πεθάνει από πείνα επειδή εγκατέλειψε την πατρική στέγη, ενώ οι μισθωτοί, τρεφόμενοι με τη θεία αγάπη, όχι απλώς ζούσαν αλλά απολάμβαναν την πληρότητα της ζωής (“περισσεύουσιν άρτον”).
Συνειδητοποιώντας αυτά, ο άσωτος θρήνησε την απώλεια της πατρικής αγάπης, όπως ο πρωτόπλαστος μετά την παρακοή. Παρατίθεται ο μονόλογος του Αδάμ προς τον παράδεισο: “Αλίμονόν μοι τι πέποωθα ο τάλας εγώ μίαν εντολήν παρέβην του δεσπότου και των αγαθών παντίων εστέριμαι! Ψυχή η παναθλία μου απομακρυνθείς εκ Θεού δια προσεξίας σου, παραδείσου εστερήθης της τρυφής, αγγέλων και χώρησες εις φθοράν κατενέχθης”.
Ως παράδειγμα επίγνωσης αναφέρεται επίσης το περιστατικό της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας στα Ιεροσόλυμα. Όταν προσπάθησε να εισέλθει στον ναό της Αναστάσεως για να προσκυνήσει τον Τίμιο Σταυρό, σαν κάποιος την εμπόδιζε. Αφού προσπάθησε τρεις φορές, αποχώρησε και στάθηκε στην αυλή. Τότε συνειδητοποίησε την αιτία: άγγιξε τα μάτια της καρδιάς της ένας σωτήριος λόγος που της φανέρωσε ότι η ακαθαρσία των έργων της της έκλεινε την είσοδο. Άρχισε τότε να θρηνεί και να στενάζει από τα βάθη της καρδιάς της. Στη συνέχεια απευθύνθηκε στην Υπεραγία Θεοτόκο, υποσχόμενη πως αν αξιωθεί να προσκυνήσει, θα εγκαταλείψει τον κόσμο και την αμαρτία και θα κατευθυνθεί όπου της υποδείξει η ίδια. Έπειτα, η δύναμη που την εμπόδιζε της άνοιξε τον δρόμο. Βρέθηκε μέσα στον ναό, προσκύνησε τον ζωποιό Σταυρό και αισθάνθηκε πόσο πρόθυμος είναι ο Κύριος να δεχθεί τη μετάνοιά μας. Στο βιβλίο υπάρχει και η προσευχή της Οσίας Μαρίας προς την Παναγία, στην οποία λέει: “βλέπω εσένα η οποία γέννησες τον Κύριο και βλέπω εμένα που δεν έχω τίποτα ευπρεπές ούτε ευλογούμαι, γεμάτη ρυπαρότητα… δίκαιον γαρ εστί την άσωτον εμέ υποτιμήσαι καθαράς μιμήσεσθε και ευδελήσασθαι” (είναι δίκαιο, λέει, η καθαρή να μισήσει και να απεχθανθεί την άσωτη σαν εμένα). Αναγνωρίζει όμως και την ενανθρώπηση του Θεού για να καλέσει τους αμαρτωλούς σε μετάνοια και ζητά βοήθεια.
Ο πατέρας Παύλος τονίζει: “Αυτό μας λείπει ρε παιδιά! Αυτό δεν ξέρω… Αυτό μας λείπει! Η επίγνωση μας λείπει!”. Δεν έχουμε επίγνωση της κατάστασής μας ούτε της ταλαιπωρίας μας. Η επίγνωση της αμαρτωλής ζωής άνοιξε στην Οσία Μαρία την πύλη του ναού και εγκαινίασε την οδό της πνευματικής της αναστάσεως, την οδό της μετάνοιας. Η συνείδηση των κακών πράξεών μας εργάζεται την επιστροφή μας στα θεία αγαθά. Μας λείπει η συνείδηση. Νομίζουμε ότι είμαστε άγιοι, και έχουμε χωρίσει τις αμαρτίες σε μικρές και μεγάλες αυτοσχεδιάζοντας.
Απόφαση και Επιστροφή στον Πατρικό Οίκο: Ύστερα από την επίγνωση της αμαρτίας ακολουθεί η απόφαση. Πολλοί είναι αναποφάσιστοι γιατί δεν έχουν επίγνωση, νομίζουν ότι είναι οι πιο καλοί, αναμάρτητοι. Μετά την απόφαση ακολουθεί η επιστροφή στον πατρικό οίκο. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς γράφει σχετικά: “Η μετάνοια είναι επιστροφή προς το Χριστό και προς την ζωή σύμφωνη με το θέλημά του”.
Ακόμη κι αν διαπράξει κανείς την προς θάνατον αμαρτία, αλλά την αποστραφεί με όλη του την ψυχή και απομακρυνθεί από αυτήν, και επιστρέψει στον Θεό αληθινά και έμπρακτα, ας έχει θάρρος και μεγάλη ελπίδα. Διότι δεν θα αστοχήσει από την αιώνια ζωή και σωτηρία. Αυτό αποτελεί ένα τέλειο επιχείρημα απέναντι σε όσους ισχυρίζονται ότι η Εκκλησία δεν δέχεται κάποιους. Η Εκκλησία δέχεται τους πάντες εν μετανοία. Ο φιλάνθρωπος Κύριος δείχνει την αγάπη του για κάθε παιδί του που απομακρύνθηκε, ανοίγει τον δρόμο της επιστροφής και καλεί να επιστρέψουν. Παρατίθεται το “Επιστρέψατε προς με και επιστραφήσομαι προς υμάς” και “Επιστραφείτε και αποστρέψατε εκ πασών των ασεβειών υμών και ποιήσατε εαυτούς καρδίαν καινήν και πνεύμα καινόν”.
Ο Άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος περιγράφει τη σφοδρή επιθυμία του Κυρίου για την επιστροφή μας. Λέγει ότι αν και εμείς από άγνοια ή κακότητα αποστρεφόμαστε τη ζωή και τοποθετούμε πολλά εμπόδια στον δρόμο της μετάνοιας, ο Κύριος περιμένει πότε θα επιστρέψουμε όλοι προς αυτόν ολοκληρωτικά, αφού απομακρύνουμε τον εαυτό μας από όσα είναι ενάντια στο θέλημά του. Ο πατέρας Παύλος χρησιμοποιεί αυτό το σημείο για να απαντήσει σε απόψεις που ακούγονται περί αποκλεισμού και καταδίκης συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων (π.χ. όσων έκαναν το εμβόλιο), τονίζοντας ότι ο ίδιος ο Κύριος, δια στόματος Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, δείχνει την αγάπη του και ανοίγει τον δρόμο της επιστροφής τώρα, στον ενεστώτα χρόνο. “Όταν μιλάει ο Χριστός, οι υπόλοιποι απλά ακούνε”.
Ο Ρόλος της Ιεράς Εξομολογήσεως
Σχετικά με την εξομολόγηση, αντιμετωπίζεται η αντίρρηση κάποιων να εξομολογηθούν σε ιερέα, λέγοντας ότι μπορούν να πουν τις αμαρτίες τους σε μια εικόνα.
Ο Ιερός Χρυσόστομος λέει ότι η ομολογία της αμαρτίας είναι ένας εύκολος τρόπος για να λάβουμε άφεση. Αμάρτησες; Ομολόγησε το Θεό: “Αμάρτησα”. Ο διάβολος δημιουργεί αισθήματα ντροπής όταν έρχεται η ώρα να ομολογήσουμε τις αμαρτίες μας, παρόλο που δεν ντραπήκαμε να τις κάνουμε.
Στην ερώτηση “γιατί να πάω στον ιερέα; τις λέω στην εικόνα και ο Θεός ακούει”, και την αμφιβολία “πώς να έχω πίστη σε έναν άνθρωπο ο οποίος είναι αμαρτωλός όπως εγώ”, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς απαντά. Πρέπει να θυμίσουμε ότι ο σκοπός της ιεράς εξομολογήσεως είναι η άφεση των αμαρτιών, αλλά επιπλέον ο πνευματικός προσπαθεί να βοηθήσει τον εξομολογούμενο να θεραπεύσει τα πάθη που τον οδήγησαν στις συγκεκριμένες αμαρτίες. Αυτό γίνεται με τη χάρη του Θεού και με τη συζήτηση του πνευματικού με τον εξομολογούμενο.
Πώς όμως είναι δυνατόν να διαλεχθεί ο άνθρωπος με την εικόνα ή να λάβει άφεση αμαρτιών από την εικόνα; Ο Κύριος έδωσε στους ιερείς την εξουσία του δεσμεύειν και λύειν τις αμαρτίες. Αυτό το έκανε για να βρίσκει κάθε αμαρτωλός στο πρόσωπο του πνευματικού συμπάθεια και κατανόηση στον αγώνα του. Ο ιερέας, ως άνθρωπος, γνωρίζει τις δυσκολίες ενός πνευματικού αγώνα. Οι άγιοι πατέρες προτρέπουν να μην κρίνουμε τους ιερείς αλλά να καταφεύγουμε σε αυτούς και να ζητούμε το έλεος του Θεού.
Ο Ιερός Χρυσόστομος λέει: “Το παν γίνεται ανάλογα με τη δική σου πίστη”. Ούτε ο δίκαιος ιερέας θα ωφελήσει αν εσύ δεν είσαι πιστός, ούτε ο φαύλος θα σε βλάψει αν είσαι πιστός. Αυτά που χαρίζει ο Θεός δεν επιτελούνται από την αρετή του ιερέα. Το παν είναι της θείας χάριτος. Έργο του ιερέως είναι μόνο να ανοίξει το στόμα του. Όλα τα άλλα τα εργάζεται ο Θεός.
Συμπέρασμα και Μελλοντική Συνέχεια
Ο πατέρας Παύλος κλείνει την παρούσα ενότητα, ανακοινώνοντας ότι η συζήτηση για τη μετάνοια θα συνεχιστεί στο επόμενο βίντεο, την Τετάρτη. Εκφράζει ξανά τον ενθουσιασμό του για το βιβλίο, χαρακτηρίζοντάς το καταπληκτικό και συνιστώντας την απόκτησή του. Αναφέρει επίσης ότι σε επόμενα βίντεο θα δουν και τα στάδια της μετάνοιας περαιτέρω, καθώς και το θέμα της πίστης. Τονίζει τη διαφορά μεταξύ της “Ορθοδοξίας σε εισαγωγικά” που διδάσκεται από διάφορες πηγές και της πραγματικής Ορθοδοξίας που βρίσκεται στο βιβλίο.
Αντί Επιλόγου
Η μετάνοια ως μια διαρκή, ολοκληρωτική ανακαίνιση, μια επιστροφή στον Θεό, βασισμένη στην επίγνωση των αμαρτιών, την απόφαση και την έμπρακτη επιστροφή, με τη βοήθεια της θείας χάριτος και την ιερά εξομολόγηση, η οποία φυλάσσει τη δωρεά του βαπτίσματος. Όλη αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο της απερίγραπτης θείας φιλανθρωπίας και μακροθυμίας, που περιμένει την επιστροφή κάθε αμαρτωλού.