Άγιος Ανδρέας ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Βίος
Ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης, που είναι επίσης γνωστός και ως Άγιος Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης, έζησε κατά τον έβδομο αιώνα.
Τα Πρώτα Χρόνια και η Ανάπτυξη των Χαρισμάτων του
Ο Άγιος Ανδρέας γεννήθηκε στην πόλη Δαμασκό της Συρίας, γνωστή τότε και ως Σιάμ, περίπου το 660 μ.Χ., από ευσεβείς γονείς, τον Γεώργιο και τη Γρηγορία. Μια ιδιαιτέρως αξιοσημείωτη πτυχή της παιδικής του ηλικίας είναι ότι παρέμεινε άλαλος μέχρι την ηλικία των επτά ή οκτώ ετών. Η αποκατάσταση της ομιλίας του αποδόθηκε στη θεία Κοινωνία, γεγονός που οι γονείς του ερμήνευσαν ως θεϊκή παρέμβαση και τον αφιέρωσαν στην υπηρεσία της Εκκλησίας. Από εκείνη τη στιγμή, ο Ανδρέας επέδειξε εξαιρετικά πνευματικά χαρίσματα, ιδίως στη ρητορική τέχνη και τη συστηματική μελέτη της Αγίας Γραφής.
Σε ηλικία δεκατεσσάρων ή δεκαπέντε ετών, ο Ανδρέας κατατάχθηκε στον κλήρο ως αναγνώστης στον πατριαρχικό θρόνο των Ιεροσολύμων, από τον τότε Πατριάρχη Θεόδωρο. Εκεί, μεταξύ των αγιοταφιτών πατέρων, διακρίθηκε για την βαθιά του μόρφωση και την αρετή του. Λόγω αυτών των προσόντων, προήχθη σε νοτάριο (γραμματέα) του Πατριάρχη, αναλαμβάνοντας σημαντικές ευθύνες για όλες τις εκκλησιαστικές υποθέσεις. Επιπλέον, ορισμένες πηγές υπογραμμίζουν ότι έγινε μοναχός στη Μονή του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα, όπου και έλαβε ένα μεγάλο μέρος της πνευματικής και εκπαιδευτικής του κατάρτισης.
Συμμετοχή σε Συνόδους και Διακονία στην Κωνσταντινούπολη
Ο Άγιος Ανδρέας προεπιλέχθηκε να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για την Έκτη Οικουμενική Σύνοδο, η οποία έλαβε χώρα το 680 μ.Χ. ή το 685 μ.Χ., επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου. Κύριος σκοπός αυτής της Συνόδου ήταν η καταδίκη του Μονοφυσιτισμού/Μονοθελητισμού. Οι πηγές αναφέρουν ότι ο Ανδρέας εστάλη για να παραδώσει τη γραπτή ομολογία πίστεως του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, η οποία επιβεβαίωνε τη συμφωνία του με τις αποφάσεις της Συνόδου. Παρόλο που κάποιες πηγές εγείρουν αμφιβολίες για την άμεση συμμετοχή του ως επίσημου αντιπροσώπου, επιβεβαιώνουν την αποστολή του και τον αγώνα του κατά των Μονοθελητών.
Μετά την ολοκλήρωση της Συνόδου, ο Ανδρέας παρέμεινε στην Κωνσταντινούπολη, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι η Ιερουσαλήμ βρισκόταν εκείνη την περίοδο υπό αραβική κατοχή. Στην Κωνσταντινούπολη, χειροτονήθηκε διάκονος της Μεγάλης Εκκλησίας, αναγνωρίζοντας την αρετή και τη σοφία του. Του ανατέθηκε η διεύθυνση του ορφανοτροφείου «Άγιος Παύλος» και ενός πτωχοκομείου στη συνοικία του Ευγενίου. Επί σχεδόν δύο δεκαετίες, επέδειξε εξαιρετική επιμέλεια και ακαταπόνητο ζήλο στο φιλανθρωπικό του έργο, μετατρέποντας και επεκτείνοντας αυτά τα ιδρύματα σε κέντρα παροχής σωτηρίας και ανακούφισης.
Η Αρχιεπισκοπία του στην Κρήτη και το Ποιμαντικό του Έργο
Η αφοσίωση και η εξαιρετική επιμέλεια του Αγίου Ανδρέα τον οδήγησαν στην ανάδειξή του σε Αρχιεπίσκοπο Κρήτης, με έδρα τη μητρόπολη Γορτύνης. Αυτό συνέβη περίπου μεταξύ 692-713 μ.Χ. ή 700-710 μ.Χ.. Στη νέα του αυτή θέση, ο Άγιος Ανδρέας αναδείχθηκε όχι μόνο ως μέγας εκκλησιαστικός διοικητής αλλά και ως λαμπρός διδάσκαλος και ρήτορας, με το ποίμνιό του να τον θεωρεί πραγματικά πατέρα.
Η δράση του στην Κρήτη υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική και θαυμαστή. Κήρυττε ακατάπαυστα, έχτισε ναούς, οργάνωσε φιλανθρωπικά ιδρύματα και παρείχε αδιάκοπη μέριμνα σε περιόδους επιδημιών, λιμών και ληστρικών επιδρομών από τους Σαρακηνούς. Σε μία από τις επιθέσεις των Αράβων, ο ιεράρχης, καταφεύγοντας με τον λαό του σε ένα κάστρο, κατάφερε να απωθήσει τους επιτιθέμενους μόνο με τη θεοπειθή προσευχή του. Σε άλλες περιπτώσεις, έσωσε το νησί από την ξηρασία με «ποταμούς δακρύων» και αντιμετώπισε επιδημίες, καθιστώντας τον εαυτό του ιατρό για όλους μέσω των προσευχών και των αγρυπνιών του.
Προσωρινή Υποχώρηση και Επιστροφή στην Ορθοδοξία
Το 712 μ.Χ., ο Άγιος Ανδρέας, ως μητροπολίτης, έλαβε μέρος σε μια σύνοδο που συγκάλεσε ο αυτοκράτορας Φιλιππικός Βαρδάνης και, κατά τη διάρκεια αυτής, υποστήριξε τον Μονοθελητισμό. Αυτή η ψευδοσύνοδος είχε ως βασικό στόχο την αναβίωση της μονοθελητικής αίρεσης και την ακύρωση των αποφάσεων της Έκτης Οικουμενικής Συνόδου. Ωστόσο, μετά τον θάνατο του Φιλιππικού το 713 μ.Χ., ο Άγιος Ανδρέας επανήλθε αμέσως στην ορθή πίστη. Μετανόησε δίχως περιστροφές και ομολόγησε την αλήθεια των δύο θελήσεων του Χριστού. Ορισμένοι μελετητές πιστεύουν μάλιστα ότι ο Μέγας Κανών γράφτηκε ως ένδειξη αυτής της βαθιάς μετάνοιας.
Κοίμηση
Ο Άγιος Ανδρέας κοιμήθηκε το 740 μ.Χ., ενώ επέστρεφε από την Κωνσταντινούπολη με καράβι, όπου είχε μεταβεί για διάφορες εκκλησιαστικές υποθέσεις. Οι πηγές αναφέρουν ότι είχε προειδοποιηθεί από τον Θεό για τον επικείμενο θάνατό του και συγκέντρωσε τους κοντινούς του ανθρώπους για να τους αναγγείλει ότι η επισκοπή του δεν θα τον ξαναέβλεπε ζωντανό.
Η ταφή του Αγίου Ανδρέα πραγματοποιήθηκε στην Ερεσό της Μυτιλήνης, στον ναό της Αγίας Αναστασίας. Η σαρκοφάγος του τιμάται έως σήμερα στην παραλία της Ερεσού, ακριβώς πίσω από το άγιο βήμα της ερειπωμένης βασιλικής της Αγίας Αναστασίας. Κάποιες πηγές αναφέρουν την πιθανότητα να είχε εξοριστεί στη Μυτιλήνη από τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄, ως θερμός υπέρμαχος των ιερών εικόνων, καθώς στην Κωνσταντινούπολη είχε οικοδομήσει πνευματικά τον λαό με την ορθόδοξη διδασκαλία του σχετικά με την τιμή των ιερών εικόνων που απειλούνταν τότε.
Τίμια Λείψανα
Η Κάρα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης βρίσκεται στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους. Αποτμήματα του Ιερού Λειψάνου του Αγίου Ανδρέα Κρήτης φυλάσσονται επίσης στις Μονές Διονυσίου και Ξηροποτάμου Αγίου Όρους, στις Μονές Υψηλού και Λειμώνος της Λέσβου, στην Άνω Ξενιά Αλμυρού Μαγνησίας, καθώς και στον ομώνυμο Ναό της Ερεσού Λέσβου.
Το Πλούσιο Συγγραφικό και Υμνογραφικό Έργο του Αγίου Ανδρέα
Ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης αναγνωρίζεται ως ο κορυφαίος ρήτορας της εποχής του, με έργα που χαρακτηρίζονται από έναν πλούσιο λόγο και ρητορικά σχήματα απαράμιλλου κάλλους. Μάλιστα, θεωρείται από ορισμένους ανώτερος ακόμη και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου ως ρήτορας. Ήταν ο πρώτος που παρουσίασε ένα πλήρες σύστημα εορταστικών ομιλιών, από τις οποίες έχουν διασωθεί περίπου 30, τόσο εκδεδομένες όσο και ανέκδοτες. Έγραψε επίσης αρκετά εγκώμια και λόγους, με συνολικά σαράντα εννέα πανηγυρικούς και εγκωμιαστικούς λόγους να έχουν διασωθεί.
Ως μελωδός, ο Άγιος Ανδρέας δεν συνέθεσε μόνο τα κείμενα των ύμνων αλλά και τη μουσική τους, γεγονός που του χάρισε την επωνυμία του «αρμονικότερου των μελωδών». Θεωρείται ο πρώτος εισηγητής του υμνολογικού είδους των κανόνων, το οποίο με την πάροδο του χρόνου εκτόπισε τα κοντάκια και σηματοδότησε μια νέα εποχή για την εκκλησιαστική υμνογραφία. Έχουν σωθεί περίπου 100 Κανόνες (με 58 εξ αυτών να έχουν διασωθεί πλήρως), πολυάριθμα ιδιόμελα τροπάρια, καθώς και 690 ειρμοί που φέρουν την υπογραφή του.
Ο Μέγας Κανών: Ένα Υμνογραφικό Αριστούργημα
Ο Μέγας Κανών είναι αναμφίβολα το κατεξοχήν πρωτότυπο και εκτεταμένο υμνογραφικό έργο του Αγίου Ανδρέα Κρήτης. Η ψαλμωδία του πραγματοποιείται την Πέμπτη της Ε’ εβδομάδος των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ενώ παράλληλα ψάλλεται διαιρεμένος κατά τις τέσσερις πρώτες ημέρες της καθαρής εβδομάδας.
Πιθανή Συγγραφή και Σκοπός του Μεγάλου Κανόνα
Είναι πιθανό ο Μέγας Κανών να γράφτηκε είτε στην Κωνσταντινούπολη είτε στον τόπο του θανάτου του, την Ερεσό της Λέσβου, σε μεγάλη ηλικία. Ένα συναξάριο αναφέρει συγκεκριμένα ότι συντέθηκε στην Ερεσό, λίγο πριν την κοίμησή του, καθιστώντας τον το «κύκνειο άσμα» του. Επιπρόσθετα, ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι τον συνέθεσε με την επιστροφή του στην Ορθοδοξία, ως μια έμπρακτη ένδειξη μετανοίας για την προσωρινή υποχώρησή του στον Μονοθελητισμό που είχε σημειωθεί το 712 μ.Χ..
Δομή και Έκταση του Έργου
Ο Μέγας Κανών αποτελείται από 261 τροπάρια, εκ των οποίων τα 11 είναι Ειρμοί. Ονομάστηκε «Μέγας» λόγω της εκτεταμένης του έκτασης και της πληθώρας των τροπαρίων του. Αποτελείται από 9 ωδές, περιέχοντας και τη 2η ωδή, η οποία συχνά παραλείπεται από άλλους κανόνες λόγω του ελεγκτικού της περιεχομένου.
Ο αριθμός των τροπαρίων παρουσιάζει μια μικρή ποικιλία στα διάφορα χειρόγραφα. Στην τελευταία έκδοσή του (Migne), η οποία χρησιμοποιεί το εν χρήσει Τριώδιο της Εκκλησίας, ο αριθμός των τροπαρίων ανά ωδή διαμορφώνεται ως εξής: α΄ ωδή 25, β΄ ωδή 29+12, γ΄ ωδή 9+19, δ΄ ωδή 29, ε΄ ωδή 23, στ΄ ωδή 17+16, ζ΄ ωδή 22, η΄ ωδή 22, και θ΄ ωδή 27. Ενώ οι συνήθεις κανόνες περιλαμβάνουν περίπου 30 τροπάρια, ο Μέγας Κανών είχε αρχικά 250 και αργότερα προστέθηκαν περίπου 30 ακόμη τροπάρια από μεταγενέστερους υμνογράφους, με θέμα την Οσία Μαρία την Αιγυπτία και τον ίδιο τον Άγιο Ανδρέα. Ολόκληρος ο κανόνας ψάλλεται σε ήχο πλ. β΄, με κάθε ωδή να έχει τον δικό της «ειρμό», βάσει του οποίου συντάσσονται και ψάλλονται τα επόμενα τροπάριά της.
Γλώσσα και Ποιητικά Χαρακτηριστικά
Η γλώσσα του Μεγάλου Κανόνα είναι η λόγια κοινή της εποχής του, καθιστώντας την αρκετά κατανοητή από τους πιστούς. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η συχνή ομοιοκαταληξία, αν και όχι συστηματική, γεγονός σπάνιο στην εκκλησιαστική υμνογραφία. Για παράδειγμα, οι πηγές αναφέρουν χαρακτηριστικά: «Ουκ ήκουσα της φωνής σου / παρήκουσα της γραφής σου. / Το σώμα κατερρυπώθην. / Το πνεύμα κατεσπιλώθην. – Μη υπερίδης με. – Μη παρίδης με.».
Οι παρομοιώσεις είναι άφθονες στο κείμενο, και τα κοσμητικά επίθετα είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά, πολλές φορές περιλαμβάνοντας νεολογισμούς, όπως οι εκφράσεις «φιλήδονος ορμή, πατρόθεος Δαυίδ, αισθητή Εύα, πρωτόκτιστον κάλλος». Ο ιερός ποιητής συνδύασε με μοναδικό τρόπο τη ρητορική του δεινότητα με την ποιητική του ικανότητα, συνθέτοντας ένα από τα σημαντικότερα ποιήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Περιεχόμενο και Μήνυμα
Ο Μέγας Κανών είναι ένα βαθύτατα κατανυκτικό κείμενο, γεμάτο δύναμη και εικόνες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έντονα δραματικά στοιχεία, παράλληλα με τη χρήση παραδειγμάτων από την Αγία Γραφή. Το περιεχόμενό του αναφέρεται στα κυριότερα γεγονότα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, αρχίζοντας από τη δημιουργία και την πτώση των πρωτοπλάστων και καταλήγοντας στην εν Χριστώ σωτηρία.
Από τα εσωτερικά στοιχεία του Μεγάλου Κανόνα αναδεικνύεται ξεκάθαρα η αμαρτωλή κατάσταση του ανθρώπου, η τάση του προς ηθική κατάρρευση, η βαθιά συναίσθηση της αμαρτίας του, η ειλικρινής μετάνοιά του και η βεβαιότητα της σωτηρίας του. Δικαίως αποκαλείται «αδαμιαίος θρήνος», και ο Άγιος Ανδρέας έλαβε τον τίτλο «Μυσταγωγός Μετανοίας». Αποτελεί μια μεγάλη θρηνητική ελεγεία, η οποία θρηνεί τον πεσόντα στην αμαρτία άνθρωπο, με απώτερο σκοπό να αναζωπυρώσει τους κρυμμένους σπινθήρες της μετάνοιας και να αφυπνίσει τον αμαρτωλό από τη νωθρότητα, φέρνοντάς τον «εις εαυτόν», όπως ακριβώς τον άσωτο υιό της παραβολής που αναφέρεται στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (Λουκ.15,13-32). Μέσω του κειμένου αυτού, ο Άγιος Ανδρέας δίνει το σωτήριο έναυσμα για μετάνοια και συντριβή, η οποία οδηγεί στην εν Χριστώ απολύτρωση.
Συνοψίζοντας, ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης αναδεικνύεται ως μια κεντρική και πολυδιάστατη μορφή στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όχι μόνο για τον αποτελεσματικό διοικητικό και ποιμαντικό του ρόλο αλλά κυρίως για την ανυπέρβλητη συνεισφορά του στην υμνογραφία, με αποκορύφωμα τον Μέγα Κανόνα, ένα διαχρονικό κείμενο μετάνοιας και πνευματικής ανάτασης.
Άγιος Ανδρέας ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Γιορτή
Τη μνήμη του Αγίου Ανδρέα του αρχιεπισκόπου Κρήτης τιμούμε στις 4 Ιουλίου.
Άγιος Ανδρέας ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης. Υμνολογία
Απολυτίκιο
Ήχος δ’.
Κανόνα πίστεως, και εικόνα πραότητος, εγκρατείας διδάσκαλον, ανέδειξε σε τη ποίμνη σου, η των πραγμάτων αλήθεια· διά τούτο εκτήσω τη ταπεινώσει τα υψηλά, τη πτωχεία τα πλούσια. Πάτερ Ιεράρχα Ανδρέα, πρέσβευε Χριστώ τω θεώ, σωθήναι τας ψυχάς ημών.
Απολυτίκιο (Καταβασιά)
Ήχος πλ. α’. Τον συνάναρχον Λόγον
Του Δαβίδ την κινύραν Πάτερ μιμούμενος, εν Εκκλησία Οσίων προσάδεις άσμα καινόν, ως σοφός υφηγητής του θείου Πνεύματος, συ γαρ εβρόντησας ημίν, τας της χάριτος ωδάς, και λόγον δικαιοσύνης, Ανδρέα Πατέρων κλέος, προς σωτηρίαν των ψυχών ημών.
Απολυτίκιο
Ήχος πλ. β’
Ορθοδοξίας οδηγέ, ευσεβείας διδάσκαλε και σεμνότητος, της οικουμένης ο φωστήρ, Αρχιερέων θεόπνευστον εγκαλλώπισμα, Ανδρέα σοφέ, ταίς διδαχαίς σου πάντας εφώτισας, λύρα του Πνεύματος. Πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ, σωθήναι τας ψυχάς ημών.
Απολυτίκιο (Καταβασιά)
Ήχος δ΄. Ταχύ προκατάλαβε
Σοφία διέπρεψας, και αρετών τω φωτί, και Κρήτης γεγένησαι, αρχιερεύς ευκλεής, Ανδρέα Πατήρ ημών, όθεν εν Ερεσώ δε, κοιμηθείς Ιεράρχα, ταύτην καθαγιάζεις,τω αγίω σου σκήνει, αιτούμενος τοις πάσιν, ειρήνην και θείον έλεος.
Κοντάκιο
Ήχος β’. Τα άνω ζητών
Σαλπίσας τρανώς, τα θεία μελωδήματα, εδείχθης φωστήρ, τω κόσμω τηλαυγέστατος, τω φωτί λαμπόμενος, της Τριάδος Ανδρέα Όσιε· όθεν πάντες βοώμέν σοι, Μη παύση πρεσβεύων υπέρ πάντων ημών.
Μεγαλυνάριο
Χαίροις ευσεβείας θείος αυλός, και της Εκκλησίας, θεορρήμων υφηγητής· χαίροις ο εν λόγοις, και ασμασιν ενθέοις, Τριάδα μεγαλύνων, Ανδρέα πάνσοφε.
Κάθισμα
Ήχος πλ. δ’. Την Σοφίαν και Λόγον
Λαμπρυνθείς την καρδίαν θείω φωτί, εξηρεύξω δογμάτων φωτοειδή, μακάριε λόγια, και τον κόσμον εφώτισας, γεγονώς δε θείον, του Πνεύματος όργανον, ηδυτάτοις φθόγγοις, ηδύνεις εκάστοτε, πάντων τας καρδίας, ανυμνών την Τριάδα, Αγίων τα τάγματα, και Παρθένον την άχραντον, ω Ανδρέα πανεύφημε· Πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ, των πταισμάτων άφεσιν δωρήσασθαι, τοις εορτάζουσι πόθω, την αγίαν μνήμην σου.