Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Οκτώβριος 2020
Σελ. 607
Η πολυεπίπεδη σύνθεση που επιχειρεί αυτό το βιβλίο στοχεύει στη διατύπωση ενός ερμηνευτικού σχήματος για τον πρώτο αιώνα της εθνοκρατικής ύπαρξης, ο οποίος υπήρξε καταλυτικός για τη σύγχρονη εθνική ταυτότητα και μνήμη.
Αντικείμενο αυτού του βιβλίου είναι οι πολιτισμικές πρακτικές που συνδέονται με την ιστορική μνήμη της ελληνικής κοινωνίας, οι αναπαραστάσεις και οι επιτελέσεις του παρελθόντος στον δημόσιο χώρο μέσω μιας μεγάλης ποικιλίας πράξεων απομνημόνευσης, κατά τον πρώτο κρίσιμο αιώνα του ελληνικού κράτους.
Ξεκινώντας από το 1821, γενέθλια πράξη του σύγχρονου ελληνικού κράτους, και φθάνοντας στο 1930, όταν γιορτάζεται η επέτειος των πρώτων εκατό χρόνων ανεξαρτησίας, το βιβλίο αυτό αναλύει τις πολιτισμικές πρακτικές μέσω των οποίων αναπαριστάνεται, σκηνοθετείται, επιτελείται και «καταναλώνεται» το παρελθόν στον δημόσιο χώρο.
Πρόκειται για μια κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της μνήμης κατά τον πρώτο κρίσιμο αιώνα του ελληνικού κράτους, όταν διαμορφώνεται ο Κανόνας της ιστορικής μνήμης που ορίζει και στηρίζει την εθνική ταυτότητα. Ο τρόπος που θυμόμαστε σήμερα την Ελληνική Επανάσταση, το πάνθεον των ηρωικών μορφών, η σχέση αρχαίας και νέας Ελλάδας και η θέση του Βυζαντίου συνδέονται με τόπους μνήμης, υλικούς και συμβολικούς, που οικοδομήθηκαν εκείνη την εποχή.
Το σύγγραμμα, επομένως, εντάσσεται στον χώρο της δημόσιας ιστορίας, εφόσον το αντικείμενό του ορίζεται από την ίδια τη συγγραφέα ως «οι πολιτισμικές πρακτικές που συνδέονται με την ιστορική μνήμη της ελληνικής κοινωνίας, οι αναπαραστάσεις και οι επιτελέσεις του παρελθόντος στον δημόσιο χώρο μέσω μιας μεγάλης ποικιλίας πράξεων απομνημόνευσης, κατά τον πρώτο κρίσιμο αιώνα του ελληνικού κράτους».
Όπως επισημαίνει εύστοχα η Χριστίνα Κουλούρη οι μνημονιακές πολιτικές είναι προνομιακό πεδίο συγκρούσεων στο οποίο αποτυπώνονται με ενάργεια οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί και οι πολιτικοί συσχετισμοί ομάδων που προωθούν τη δική τους εκδοχή της μνήμης. Το εθνικό αφήγημα από την άλλη, για να καταστεί ανθεκτικό οφείλει να βασίζεται όχι μόνο στις μνήμες αλλά κυρίως στη λήθη.. Η λήθη είναι εκείνη που αποτελεί τον απαραίτητο αρμό μιας ιστορικής κουλτούρας.
Πώς η ελληνική κοινωνία απομνημόνευσε το πρόσφατο και το απώτερο παρελθόν της -την Αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την Ελληνική Επανάσταση και την «πολεμική δεκαετία» 1912-19252; Πώς η πολιτισμική μνήμη συνδέθηκε με τις πολεμικές εμπειρίες (νίκη ή ήττα, μαζικός θάνατος και πένθος, ήρωες και μάρτυρες); Πώς η νοηματοδότηση και η ερμηνεία του παρελθόντος έγιναν αντικείμενο διαπραγμάτευσης ή σύγκρουσης ανάμεσα σε τοπικές και κοινωνικές ομάδες;
Με έμφαση στην επιθυμία των ανθρώπων να «δουν» και να «βιώσουν» το παρελθόν, η μελέτη αξιοποιεί ένα μεγάλο εύρος πηγών, όπως ελαιογραφίες, λιθογραφίες, φωτογραφίες, μνημεία (ανδριάντες, προτομές, μνημεία πεσόντων), τελετές μνήμης και εθνικές επετείους, σκηνοθετημένα ιστορικά δρώμενα, table aux vivants, αναβιώσεις αρχαίου δράματος και αρχαίων εθίμων, παρελάσεις και λαϊκά εμπορικά θέματα.
Αναλυτικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται η πρόσληψη της Επανάστασης αμέσως μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, πώς δηλαδή αυτή αποτυπώθηκε στις πρώτες λιθογραφίες και στην ευρωπαϊκή ζωγραφική καθώς και στην εικόνα που είχαν οι Φιλέλληνες και ο απλός λαός γι’ αυτήν.
Το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στη γλυπτική και στους ανδριάντες των προσωπικοτήτων της Επανάστασης που ανεγέρθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
Η τρίτη ενότητα εξετάζει τα περίφημα «πανοράματα» της Επανάστασης, το είδος εκείνο της ιστορικής ζωγραφικής το οποίο έγινε μόδα στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα πριν από την έλευση του κινηματογράφου.
Το τέταρτο κεφάλαιο ασχολείται με την πρόσληψη του νέου παρελθόντος στη δημόσια ιστορία, δηλαδή με την πρόσληψη σημαντικών ιστορικών γεγονότων που ακολούθησαν την Επανάσταση, όπως η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, ο μακεδονικός αγώνας, οι βαλκανικοί πόλεμοι και η μικρασιατική καταστροφή.
Το επόμενο κεφάλαιο, αντίθετα, εστιάζει στο παλαιό παρελθόν, δηλαδή στην αποτύπωση της αρχαιότητας και του Βυζαντίου στη σφαίρα της δημόσιας ιστορίας και της συλλογικής μνήμης.
Η έκτη ενότητα είναι αφιερωμένη στην αναβίωση του παρελθόντος με τις ανασκαφές των ξένων αρχαιολόγων, τις Δελφικές Εορτές και τη διοργάνωση στην Αθήνα το 1896 της πρώτης σύγχρονης Ολυμπιάδας.
Το έβδομο κεφάλαιο εξετάζει τη χρήση και τον συμβολισμό της περίφημης φουστανέλας και πώς αυτή κατέληξε να γίνει το σήμα κατατεθέν της Ελληνικής Επανάστασης. Παράλληλα, η συγγραφέας ασχολείται γενικότερα με τις παραδοσιακές φορεσιές, όπως η γυναικεία φορεσιά «Αμαλία», αλλά και με τον Καραγκιόζη, το πιο λαϊκό θέαμα το οποίο παραπέμπει ευθέως στην Τουρκοκρατία.
Η όγδοη ενότητα εξετάζει ενδελεχώς τις πομπές, παρελάσεις και τα δρώμενα παντός είδους, διαλύοντας τον μύθο ότι οι μαθητικές παρελάσεις αποτελούν εφεύρημα του μεταξικού καθεστώτος, αφού η συγγραφέας μάς πληροφορεί ότι αυτές λάμβαναν χώρα σποραδικά στη χώρα μας ήδη από τη δεκαετία του 1870 και ήταν αποτέλεσμα της ολοένα αυξανόμενης στρατιωτικοποίησης της Ευρώπης πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύεται διεξοδικά η διοργάνωση της πρώτης εκατονταετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης, η οποία, ατυχώς, συνέπεσε με τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Εξετάζει τη χρήση και τον συμβολισμό της περίφημης φουστανέλας και πώς αυτή κατέληξε να γίνει το σήμα κατατεθέν της Ελληνικής Επανάστασης.
Οι μνήμες μας ως έθνος αποτελούνται τελικά τόσο από τις φουστανέλες της Επανάστασης όσο και από τις χλαμύδες της αρχαιότητας, με τις χριστιανικές μνήμες του Βυζαντίου να μην απουσιάζουν από την ολοκληρωμένη εικόνα του παρελθόντος μας.
Διαβάστε το.
Η Χριστίνα Κουλούρη είναι Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο όπου και εξελέγη Πρύτανης το 2020. Ήταν επισκέπτρια καθηγήτρια και ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (2010), στο Πανεπιστήμιο Princeton (2017) και στο Πανεπιστήμιο του Regensburg (2019). Έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τη διδασκαλία της ιστορίας, τα σχολικά εγχειρίδια, τη συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και ιστορικής μνήμης, τη βαλκανική ιστορία, τη δημόσια ιστορία και την ιστορική κουλτούρα, καθώς και την ιστορία του αθλητισμού και των Ολυμπιακών Αγώνων.
Κώστας Τραχανάς
