Περιορισμοί και Συμβολισμός στην Απεικόνιση
Οι απαγορεύσεις στην Παλαιά Διαθήκη σχετικά με την κατασκευή ομοιωμάτων από τους Ισραηλίτες είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την αποφυγή της ειδωλολατρίας και αφορούσαν αποκλειστικά τις συμβολικές απεικονίσεις του αόρατου Θεού. Αυτό υποδηλώνει ότι υπήρχε μια διάκριση μεταξύ της λατρείας ειδώλων και της συμβολικής αναπαράστασης του Θεού.
Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης εξηγεί ότι η αποδοκιμασία των ομοιωμάτων στην Παλαιά Διαθήκη αφορά την κατά πάντα εξομοίωση του θείου προς τα κτίσματα, ενώ η επιδοκιμασία αφορά την διά συμβόλων ανύψωση του νου προς τον Θεό.
Ο Ιωσήφ Βρυένιος δεν αφήνει καμία αμφιβολία και κανένα περιθώριο παρεξηγήσεως των θέσεών του, στον Λόγο Περί της Ομοουσίου Τριάδος:
και τις ζωγράφοις νεμεσάν, ότι μη τον σαρκωθέντα μόνον Υιόν, αλλά και τον Πατέρα και το Πνεύμα διαμορφούσιν τοις χρώμασιν… αλλά ουκ έστι βλάσφημα ταύτα, ούδ’ ανάξια Θεού άπαγε.
Σε κάποιο βαθμό, στην ιστορία της Εκκλησίας υπήρξε μια συντηρητικότητα και επιφύλαξη σχετικά με την απεικόνιση της Θεότητας γενικότερα και ειδικότερα του Θεού Πατρός ή και της Αγίας Τριάδος. Αυτή η επιφύλαξη πιθανώς πήγαζε από την ανησυχία για πιθανές θεολογικές παρερμηνείες και διενέξεις, καθώς δεν ήταν όλοι ικανοί να εμβαθύνουν πλήρως στη θεολογία των Ιερών Εικόνων. Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά μεταξύ αυτής της ιστορικής επιφύλαξης και της κατηγορηματικής άρνησης των εικόνων της Αγίας Τριάδος που συναντάται σε ορισμένους σήμερα. Οι πρώτοι δεν χαρακτήριζαν ποτέ την απεικόνιση ως ειδωλολατρία, σε αντίθεση με τους σημερινούς αρνητές.
Ορισμένες αναφορές στην Αγία Γραφή αφορούν αποκλειστικά τον Πατέρα, δεδομένου ότι Εκείνος δεν ενσαρκώθηκε. Επιπλέον, αναφέρεται το ευαγγελικό χωρίο που λέει ότι τον Θεό δεν τον είδε ποτέ κανείς. Αλλά, υπάρχουν και άλλα μέρη της Γραφής όπου αναφέρεται ότι ο Θεός φανερώθηκε στους Αποστόλους και τους Προφήτες.
Αυτές οι θεοφάνειες ερμηνεύονται ως ο Θεός να γίνεται ορατός στον βαθμό που οι άνθρωποι μπορούσαν να τον αντιληφθούν και στον βαθμό που Εκείνος το επέτρεπε. Είναι φανερό ότι ο Θεός είναι αόρατος κατά την ουσία και ακατάληπτος κατά τη δόξα, αλλά έχει τη δύναμη να γίνεται ορατός όταν το θελήσει.
Ζ Οικουμενική Σύνοδος
Η 7η Οικουμενική Σύνοδος ορίζει ξεκάθαρα ότι μπορούμε να αγιογραφούμε τα προφητικά οράματα. Και πρέπει να το κάνουμε αυτό για να βλέπουμε και να μαθαίνουμε την Πίστη μας.
Κάθε λογικός άνθρωπος θα πίστευε ότι αφού υπάρχουν οι ξεκάθαρες αποφάσεις μια Οικουμενικής Συνόδου, θα είχαν τελειώσει όλες οι συζητήσεις και οι αμφισβητήσεις.
Η Φιλοξενία του Αβραάμ
Οι Άγιοι Ιωάννης ο Χρυσόστομος και Ιωάννης ο Δαμασκηνός υποστηρίζουν ότι ο Αβραάμ δέχτηκε δύο κτιστούς Αγγέλους και τον Δεσπότη αυτών, τον άκτιστο Λόγο και Υιό του Θεού. Από την άλλη πλευρά, οι Άγιοι Κύριλλος Αλεξανδρείας και Αμβρόσιος Μεδιολάνων υποστηρίζουν ότι ο Αβραάμ δέχτηκε τα τρία άκτιστα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος με τη μορφή ανδρών-Αγγέλων. Τόσο οι παραπάνω, όσο και το σύνολο των Αγίων Πατέρων, ερμηνεύουν την επίσκεψη των Τριών Αγγέλων ως τύπο της Αγίας Τριάδας.
Σχετικά με την εμφάνιση του Θεού στον Αβραάμ στη Δρυ Μαμβρή, υπάρχουν διάφορες ερμηνείες. Κάποιοι Πατέρες είδαν αυτή την εμφάνιση ως τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, ενώ άλλοι την ερμήνευσαν ως τον Θεό Λόγο με δύο αγγέλους. Παρά τις διαφορετικές ερμηνείες, υπάρχει πλήρης συμφωνία (Paterum Consensum) ότι είναι τύπος της Αγίας Τριάδος.
Αυτή όμως δεν είναι η μοναδική τέτοια περίπτωση.
Οι 3 Άγγελοι και ο Άγιος Αλέξανδρος Σβιρ
Ο Άγιος Αλέξανδρος Σβιρ περί το 1508μΧ, είδε την Αγία Τριάδα να τον επισκέπτεται με τη μορφή Τριών Αγγέλων, όπως και ο Αβραάμ!
-Έχε ελπίδα, μακάριε, και μη φοβάσαι.
-Κύριοι μου, εάν βρήκα κάποια χάρη ενώπιον σας, πέστε μου ποιοι είστε πού, ενώ έχετε τόση δόξα και λαμπρότητα, καταδεχθήκατε να έρθετε προς το δούλο σας, γιατί ποτέ μου δεν είδα κανένα με τέτοια δόξα όπως εσείς.
-Μη φοβάσαι, άνθρωπε θείων επιθυμιών, γιατί το Άγιο Πνεύμα ευαρεστήθηκε να κατοικήσει σε σένα για την αγνότητα της καρδιάς σου και όπως σου προείπα πολλές φορές έτσι και τώρα σου λέω ότι πρέπει να φτιάξεις εκκλησία, να συγκεντρώσεις αδελφούς και να δημιουργήσεις μοναστήρι, γιατί με σένα ευδόκησα να σώσω πολλές ψυχές και να τους φέρω στην επίγνωση της αλήθειας.
Ο Άγιος Αλέξανδρος Σβιρ κειτόταν κάτω στο έδαφος και έλεγε ότι είναι ανάξιος για αυτή την αποστολή. Ο Κύριος τον έπιασε πάλι απ’ το χέρι, τον σήκωσε και του είπε:
-Σήκω όρθιος, πάρε θάρρος και δύναμη και κάνε όλα όσα σε πρόσταξα.
-Κύριε μου, μη θυμώνεις μαζί μου που τόλμησα να σου αντιμιλήσω- πες μου, σε τίνος το όνομα θέλεις να τιμάται η εκκλησία που η αγάπη Σου για το ανθρώπινο γένος θέλει να χτιστεί σ’ αυτόν τον τόπο;
-Όπως βλέπεις τον ένα να σου μιλάει με τρία πρόσωπα, φτιάξε την εκκλησία στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, της Αγίας Τριάδος «εν μια τη ουσία». Σου αφήνω την ειρήνη Μου και η ειρήνη Μου που σου χαρίζω θα είναι μαζί σου.
Και ξαφνικά ο Όσιος είδε τον Κύριο με απλωμένα φτερά να βαδίζει στο έδαφος, σαν να περπατούσε με τα πόδια, και μετά έγινε άφαντος.
Η Εμφάνιση του Παλαιού των Ημερών
Ένα σημαντικό σημείο στην συζήτηση για την απεικόνιση του Θεού Πατρός είναι η εμφάνιση του Παλαιού των Ημερών στο όραμα του προφήτη Δανιήλ. Σύμφωνα με την περιγραφή, ο Παλαιός των Ημερών κάθεται σε θρόνο φλόγας και έχει λευκά μαλλιά και ένδυμα λευκό σαν χιόνι. Στο ίδιο όραμα, εμφανίζεται κάποιος σαν Υιός ανθρώπου (ο Χριστός) να έρχεται προς τον Παλαιό των Ημερών και να στέκεται μπροστά του. Αυτή η περιγραφή υποδηλώνει μια διάκριση μεταξύ των δύο μορφών στην όραση.
Πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας ερμήνευσαν τον Υιό του ανθρώπου ως τον Χριστό (τον μέλλοντα να ενσαρκωθεί) και τον Παλαιό των Ημερών ως τον Θεό Πατέρα. Άλλοι Πατέρες λένε ότι πρόκειται για συμβολική αναφορά στην αιωνιότητα της θεότητας, κοινή στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός μιλά για τη συμβολική εμφάνιση του Πατρός στα οράματα των Προφητών. Ωστόσο, κάποιοι νεο-εικονομάχοι διαστρεβλώνουν τα λόγια του, παρουσιάζοντάς τον ως αρνητή τέτοιων εμφανίσεων. Αντίστοιχα, αναφέρεται ότι οι παλαιοί Εικονομάχοι κατηγορούσαν τους Ορθοδόξους πιστούς για δήθεν περιγραφή της Θείας Φύσεως μέσω της ιστορήσεως της προσληφθείσης σαρκός του Χριστού.
Ο Φώτης Κόντογλου γράφει για τον Παλαιό των Ημερών στο βιβλίο Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας
άνωθεν της κόγχης της Προθέσεως εικονίζεται ο Παλαιός των Ημερών, ήγουν ο Άναρχος Πατήρ εις τύπον Παντοκράτορος, με λευκήν γενειάδα κοντήν και σφηνοειδή, κρατών εις την αριστεράν χείρα το Άγιον Πνεύμα, και φέρων την επιγραφήν ο Παλαιός των Ημερών.
και παρακάτω
εάν υπάρχειμικρός τρούλος στην Πρόθεσιν ζωγράφισε τον Άναρχον Πατέρα εις τύπον Παντοκράτορας, με χαρακτήρα πολιού γέροντος έχοντας κοντόν και οξύ γένειον και βαστώντας χαρτί μισοτυλιγμένον (ειλητάριον), όπου γράφει: Εγώ ειμί ο Ων. Ούτος ο τύπος της εικόνος του Άναρχου Πατρός φαίνεται ότι έχει την προέλευσίν του εις τα λεγόμενα υπό Δανιήλ του Προφήτου, λέγοντος: εθεώρουν εν οράματι της νυκτός και ιδού μετά των νεφελών του ουρανού ως Υιός ανθρώπου ερχόμενος ην και έως του Παλαιού των Ημερών έφτασε (Δαν. Ζ:13). Έχει δε η εικών αύτη την επιγραφήν: ο Παλαιός των Ημερών.
Το Όραμα του Προφήτη Ησαΐα
Ο Προφήτης Ησαΐας είδε τον Κύριον Σαβαώθ καθήμενον επί θρόνου υψηλού και επηρμένου. Ο Μέγας Βασίλειος λέει για την οπτασία του Ησαΐα ότι ούτε οπτασία ούτε χρησμωδία γίνεται κεχωρισμένως Πατρός και Υιού και Αγίου Πνεύματος. Ο επί πάντων εστί Πατήρ είναι ο οφθείς και χρησμοδοτήσας τω Προφήτη. Ο Προφήτης Ησαΐας εισηγείται το πρόσωπο του Πατρός. Άλλοι (όπως ο Ευαγγελιστής Ιωάννης και ο Παύλος) ονομάζουν τον οφθέντα κοινώς Κύριο Σαβαώθ, αποδίδοντας την ίδια οπτασία σε διαφορετικά πρόσωπα της Τριάδος, υποδηλώνοντας την ομοουσιότητα.
Άλλες Θεοφάνειες στην Παλαιά Διαθήκη
Εκτός από τον Προφήτη Δανιήλ και τον Προφήτη Ησαΐα, ο Αδάμ, ο Ιακώβ και οι προφήτες Ησαΐας και Μιχαίας αναφέρουν ότι είδαν τον Κύριο. Η ερμηνεία των Αγίων Πατέρων είναι ότι είδαν τον τύπον και την εικόνα του Θεού, και όχι την άπειρη ουσία Του.
Όλες αυτές οι εμφανίσεις του Θεού σε Προφήτες, χρησιμοποιούνται ως βάση για απεικονίσεις:
Ο Αδάμ είδε τον Θεό και άκουσε τον θόρυβο των ποδιών Του.
Ο Ιακώβ είδε και πάλεψε με τον Θεό, ο οποίος του φανερώθηκε ως άνθρωπος.
Ο Μωϋσής είδε τον Θεό ως το πίσω μέρος ανθρώπου και στη βάτο και στο Όρος.
Ο Ιεζεκιήλ Τον είδε ομοίως, εν μέσω ζώων.
Θεοφάνειες στην Καινή Διαθήκη
Βάπτιση του Χριστού
Η Βάπτιση του Χριστού λέγεται και Θεοφάνεια. Η ίδια η λέξη Θεοφάνεια σημαίνει φανέρωση/αποκάλυψη του Θεού και αναφέρεται στη φανέρωση της Αγίας Τριάδας που έγινε κατά τη Βάπτιση του Χριστού. Οι Άγιοι Πατέρες σημειώνουν ότι τότε γνώρισαν οι Άγιοι Άγγελοι το δόγμα της Αγίας Τριάδος!
Άνοιξαν οι Ουρανοί και κατέβηκε το Άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεράς και ακούστηκε φωνή απ’ τους ουρανούς που είπε “Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός” με τον οποίο θα γίνει η σωτηρία των ανθρώπων, φανερώνεται ο Πατήρ και δίνει μαρτυρία για τον Υιό. Φανερώνονται λοιπόν έτσι τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος και επιπλέον με την εμφάνιση του Αγίου Πνεύματος πάνω από τον Ιησού, παρατηρεί ο άγιος Δαμασκηνός ο Στουδίτης, δεν αφήνεται περιθώριο σε κάποιον απ’ τους παρευρισκόμενους να θεωρήσει λανθασμένα ότι ο Μεσσίας είναι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και όχι ο Ιησούς Χριστός. Ακόμη ο άγιος Δαμασκηνός αναφέρει ότι το Άγιο Πνεύμα εμφανίστηκε με μορφή περιστεράς επειδή όπως περιστέρι είχε δείξει στον Νώε το τέλος του κατακλυσμού, έτσι τώρα με τη Βάπτιση του Χριστού και την εμφάνιση του Αγίου Πνεύματος “εν είδει Περιστεράς” μπαίνει τέλος στον κατακλυσμό των αμαρτιών.
Μεταμόρφωση του Σωτήρος
Όταν έφτασαν στην κορυφή του όρους Θαβώρ, ο Ιησούς μεταμορφώθηκε μπροστά τους. Το πρόσωπό Του έλαμψε όπως ο ήλιος και τα ιμάτιά Του έγιναν λευκά σαν το φως. Δίπλα του εμφανίστηκαν ο προφήτης Μωυσής και ο προφήτης Ηλίας και συνομιλούσαν μαζί του. Και τους επισκίασε μια φωτεινή νεφέλη και ακούστηκε φωνή από τη νεφέλη που έλεγε: “ούτος εστιν ο υιός μου ο αγαπητός, εν ω ευδόκησα· αυτού ακούετε·”. Οι μαθητές έπεσαν κάτω και προσκύνησαν φοβισμένοι, έχοντας δει λίγη από την Θεϊκή Δόξα.
Ο Πατέρας λοιπόν, εμφανίστηκε εδώ, ξανά, ως Νεφέλη.
Η Θεοφάνεια του Πρωτομάρτυρα Στεφάνου
Μια άλλη σημαντική αναφορά είναι το όραμα του πρωτομάρτυρα Στεφάνου, όπου είδε τη Δόξα του Θεού και τον Ιησού Χριστό να στέκεται στα δεξιά του Θεού. Υπάρχει μια διαφωνία σχετικά με το αν ο Στέφανος είδε τον Θεό Πατέρα ή απλώς τη Δόξα του Θεού, η οποία είναι κοινή και στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος. Ωστόσο, σύμφωνα με τους θεοφόρους Πατέρες της Εκκλησίας, αυτός ο Θεός στα δεξιά του οποίου στεκόταν ο Χριστός ως Υιός ανθρώπου ήταν ο Θεός Πατήρ. Η πηγή τονίζει ότι η άποψη ότι ο Άγιος Στέφανος είδε τον Πατέρα δεν είναι μια αυθαίρετη ερμηνεία, αλλά το φρόνημα των θεοφόρων Πατέρων. Επιπλέον, τονίζεται ότι το όνομα “ΘΕΟΣ” δεν αρμόζει μόνο στη Φύση αλλά και στις ενέργειες του Πατρός.
Αποκάλυψη του Ιωάννη
γράψον ουν α είδες, και α εισι και α μέλλει γίνεσθαι μετά ταύτα ( Αποκ. 1:19 )
Κι ας μην βιαστείτε να πείτε (χωρίς να το σκεφτείτε), ότι λέει γράψε και όχι ζωγράφισε…
Δυτική Παράδοση και Άλλες Ερμηνείες
Υπήρχε η παράδοση στη Δύση (στους Λατίνους) να απεικονίζουν τον Θεό Πατέρα ως Παλαιό των Ημερών καθισμένο σε θρόνο με απλωμένα χέρια, τον Υιό του Ιησού Χριστό κρεμασμένο σε σταυρό που κρατάει ο Πατέρας, και το Άγιο Πνεύμα σε μορφή περιστεράς να εκπορεύεται από το στόμα του Πατέρα προς τον Υιό. Η εικόνα αυτή ερμηνεύεται από τους Ορθοδόξους ως κήρυγμα του ορθόδοξου δόγματος για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος μόνο από τον Πατέρα.
Επιπλέον, οι Πατέρες της Εκκλησίας ερμήνευσαν τις σωματικές περιγραφές του Θεού στην Αγία Γραφή ως συμβολικές, υπονοώντας ανώτερες έννοιες που αντιστοιχούν στις δικές μας αισθήσεις και ενέργειες. Αυτό τονίζει τη δυσκολία να περιγράψει κανείς τον άπειρο και ασώματο Θεό με ανθρώπινους όρους.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η εικονική περιγραφή του Συμβόλου δεν συμπεριγράφει τη θεία Ουσία, όπως και η περιγραφή της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού δεν συμπεριγράφει τη Θεϊκή. Οι νεο-εικονομάχοι πέφτουν στο σφάλμα να μην διακρίνουν τη Θεία Ουσία από τις Συμβολικές Του εμφανίσεις, λαμβάνοντας κάθε απεικόνιση ως πραγματική ενσάρκωση των εικονιζομένων προσώπων.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένοι Πατέρες της Εκκλησίας χρησιμοποιούν τον όρο “Παλαιός των Ημερών” για να αναφερθούν και στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, καθώς και τα τρία πρόσωπα είναι άναρχα και αΐδια. Ωστόσο, στο όραμα του Δανιήλ, ο Υιός (ως Υιός του Ανθρώπου) απεικονίζεται να πηγαίνει προς τον Παλαιό των Ημερών (τον Πατέρα), υποδηλώνοντας μια διάκριση στην εμφάνιση.
Η Διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά για την Θέωση, την Θεοπτία και την απεικόνιση του Θεού Πατρός
Πώς είδε ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς τον Θεό Πατέρα και ποια η σημασία της εικόνας της Αγίας Τριάδος;
Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αντιμετώπισε το ζήτημα της θέασης του Θεού Πατέρα στο έργο του «υπέρ των ιερός συσυχαζόντων».
Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς υποστήριζε ότι οι άγιοι και οι ησυχαστές, καθαροί στην καρδιά, μπορούν να δουν όχι μόνο τον Χριστό αλλά και τον Πατέρα Του. Αυτή η θέαση δεν είναι αισθητή με τις φυσικές αισθήσεις, ούτε νοητή με την απλή νόηση, ούτε αφηρημένη, αλλά γίνεται με κάποια άρρητη πνευματική δύναμη. Αυτό αντικρούει τη σύγχρονη τάση που αναφέρεται ως «νεοβαρλααμιτισμός», η οποία υποστηρίζει ότι κανείς δεν έχει δει τον Πατέρα.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, σύμφωνα με τη Διδασκαλία του, δεν ενστερνιζόταν την άποψη ότι η ουσία του Θεού, επειδή είναι απρόσιτη και αμέθεκτη, καθιστά τον Θεό ανίκανο να έρθει σε επαφή και να φανερωθεί στον άνθρωπο με τον τρόπο που Εκείνος επιθυμεί.
Όσον αφορά την εικόνα της Αγίας Τριάδος:
Η ουσία της εικόνας δεν είναι η πίστη ότι ο Θεός έχει συγκεκριμένη μορφή. Όποιος θέλει να παρεξηγήσει την εικόνα, δυστυχώς το κάνει, όπως γίνεται και με άλλα θεολογικά δόγματα.
Κανένας Ορθόδοξος που προσκυνά την εικόνα της Αγίας Τριάδος δεν πιστεύει ότι ο Θεός Πατέρας είναι ένας παππούλης με άσπρα μαλλιά και γένια που κάθεται σε έναν θρόνο. Αυτή είναι μια μορφή που εμφανίστηκε στον Δανιήλ κατά συγκατάβαση.
Οι άγγελοι επίσης δεν έχουν φτερά, καθώς είναι ασώματοι και άυλοι. Κατά τον Άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό, ο Θεός τους περιέβαλε με σχήματα σε διάφορες εμφανίσεις για να μην αγνοούμε την ύπαρξή τους.
Παρομοίως, για εμάς, υπάρχουν εικόνες, τύποι και σχήματα ακόμη και αυτού του Θεού, τα οποία εικονίζουμε. Η βάση αυτής της εικόνας έγκειται στην εμφάνιση του Θεού στον Δανιήλ ως «Παλαιός των ημερών», μια ονομασία που ήθελε να δείξει την αρχαιότητα του Θεού, ότι είναι παλαιότερος ακόμη και από τον χρόνο.
Συνεπώς, ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, υπερασπιζόμενος την εμπειρία της θέωσης και της θεοπτίας, δεν απέκλειε τη δυνατότητα θέασης του Θεού Πατέρα από τους αγίους με πνευματικό τρόπο, ενώ η εικόνα της Αγίας Τριάδος ερμηνεύεται ως συμβολική αναπαράσταση θεϊκών εμφανίσεων και ιδιοτήτων και όχι ως κυριολεκτική απεικόνιση της άπειρης ουσίας του Θεού.
Η εικόνα που συνοδεύει το κείμενο είναι έργο της αγιογράφου Βασιλικής Σαμαρά. Δημοσιεύεται στη Ματιά με την άδειά της, για την οποία και την ευχαριστούμε θερμά!