Θεολογικές Αρχές για τον Συμβολισμό στην Ορθόδοξη Εικονογραφία
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, διατηρώντας την παράδοση των Αγίων Πατέρων, αναγνωρίζει τη σημασία της εικονογραφίας ως ένα μέσο θεολογικής έκφρασης και διδασκαλίας. Η απεικόνιση του Θεού και των Αγίων δεν γίνεται με σκοπό την απόλυτη αναπαράσταση της θείας φύσης, η οποία είναι άπειρη και ακατάληπτη, αλλά για να καταστεί ο Θεός πιο προσιτός και κατανοητός στον άνθρωπο, ο οποίος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα Του.
Η Ανάγκη για Συμβολική Έκφραση του Ακατάληπτου Θεού:
Επειδή είμαστε άνθρωποι περιβεβλημένοι με σάρκα, είναι αδύνατον να εννοήσουμε ή να περιγράψουμε τις θείες, υψηλές και άυλες ενέργειες της θεότητας παρά μόνο αν χρησιμοποιήσουμε εικόνες, τύπους και σύμβολα που προέρχονται από την δική μας εμπειρία. Αυτή η συμβολική θεολογία δεν αποτελεί μια απλή ευκολία, αλλά μια αναγκαιότητα για την επικοινωνία της θείας αλήθειας στον πεπερασμένο ανθρώπινο νου. Ο θεϊκός Ιωάννης ο Δαμασκηνός τονίζει ότι όσα λέγονται σωματικά για τον Θεό στην Αγία Γραφή, έχουν ειπωθεί συμβολικά. Έτσι, έννοιες όπως τα μάτια, τα βλέφαρα, η όραση, η ακοή, το στόμα, η λαλιά, η βρώση, η πόση, η όσφρηση, το πρόσωπο, τα χέρια, η δεξιά, η ψηλάφηση, οι πόδες, η βάδιση, ο όρκος, η οργή, η λήθη και ο ύπνος, όταν αποδίδονται στον Θεό, δεν πρέπει να λαμβάνονται κυριολεκτικά, αλλά συμβολικά, διδάσκοντάς μας πράγματα που υπερβαίνουν την ανθρώπινη κατανόηση.
Η Διδακτική και Μνημονική Λειτουργία των Εικόνων: Οι Άγιοι Πατέρες αναγνώρισαν ότι δεν είναι όλοι οι άνθρωποι εγγράμματοι ή έχουν τον χρόνο να μελετούν τις Γραφές. Γι’ αυτόν τον λόγο, θέσπισαν να γράφονται τα θεία και στις εικόνες, ως ένα σύντομο υπόμνημα. Η θέα μιας εικόνας, όπως αυτή της Σταύρωσης του Χριστού, μπορεί να φέρει στην μνήμη το σωτήριο πάθος Του και να οδηγήσει σε ευλάβεια και προσκύνηση. Η εικόνα, λοιπόν, λειτουργεί ως ένα «βιβλίο για τους αγραμμάτους», μεταφέροντας τις αλήθειες της πίστεως με έναν άμεσο και οπτικό τρόπο. Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης περιγράφει πώς ένας ζωγράφος, απεικονίζοντας τις αριστείες ενός μάρτυρα, τις θλίψεις και τα βασανιστήρια, διηγήθηκε σαφώς τους κανόνες του μάρτυρα, σαν ένα βιβλίο που μιλάει μέσω των χρωμάτων.
Η Τιμή στο Πρωτότυπο, Όχι στην Ύλη: Η προσκύνηση των εικόνων στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν απευθύνεται στην ύλη από την οποία είναι κατασκευασμένες, αλλά στο εικονιζόμενο πρόσωπο. Όπως δεν προσκυνούμε την ύλη του Ευαγγελίου ή του Τιμίου Σταυρού, αλλά το εκτύπωμα και τον σταυρωθέντα Κύριο, αντίστοιχα, έτσι και με τις εικόνες, η τιμή μεταβαίνει από την εικόνα στο πρωτότυπο. Η εικόνα ομοιάζει με το πρωτότυπο και αγιάζεται από τον χαρακτήρα και το όνομα αυτού που απεικονίζει.
Διαφύλαξη της Παράδοσης και των Πατερικών Ορίων: Σκοπός της εικονογραφίας, όπως και των θεολογικών συγγραμμάτων, είναι η διαφύλαξη της αυθεντικής παράδοσης της Εκκλησίας και των ορίων που έθεσαν οι Άγιοι Πατέρες. Δεν επιδιώκεται η εισαγωγή νέων δογμάτων ή συμβόλων που δεν έχουν την έγκριση της παράδοσης. Αντίθετα, η εικονογραφία αποτελεί έναν σταθερό μάρτυρα της πίστεως που παραδόθηκε από τους Αποστόλους και τους Πατέρες.
Συμβολισμός της Αγίας Τριάδος στην Ορθόδοξη Εικονογραφία
Η Αγία Τριάδα, ο Ένας Θεός σε Τρία Πρόσωπα – Πατέρας, Υιός και Άγιο Πνεύμα – συμβολίζεται στην Ορθόδοξη εικονογραφία με διάφορους τρόπους, χρησιμοποιώντας τόσο γεωμετρικά σχήματα όσο και εικονιστικές παραστάσεις.
Γενικά Σύμβολα της Αγίας Τριάδος:
Το Τρίγωνο:
Το ισόπλευρο τρίγωνο αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα και πιο διαδεδομένα σύμβολα της Αγίας Τριάδος. Οι τρεις ίσες πλευρές και οι τρεις ίσες γωνίες του συμβολίζουν την ισότητα, την ομοουσιότητα και την αδιαίρετη ενότητα των Τριών Προσώπων της Αγίας Τριάδος. Συναντάται σε διάφορες μορφές στην εικονογραφία, συχνά ως φωτοστέφανο ή ως περίγραμμα που περιβάλλει συμβολικές απεικονίσεις της Τριάδος, όπως η περιστερά για το Άγιο Πνεύμα.
Κατά την παράδοση, ένα τρίγωνο τμήμα άρτου προσφέρεται στον εν Τριάδι Θεό, συμβολίζοντας την Αγία Τριάδα με τις τρεις γωνίες και πλευρές, ενώ η κορυφή προς τα άνω συμβολίζει την ενότητα.
Το Εξάγωνο
Το εξάγωνο (ή εξάκτινος αστέρας) αποτελεί ένα άλλο σημαντικό συμβολικό σημείο της Αγίας Τριάδος στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο ιερός Ιερόθεος, διδάσκαλος του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, αποδεικνύει πανβάθως τα ζητούμενα συμβολικά διά τα ονόματα της Αγίας Τριάδος χρησιμοποιώντας έναν κύκλο που εξαγωνίζεται και τις γωνίες του ως κέντρα άλλων κύκλων. Συναντάμε το εξάγωνο ως αίγλη (φωτοστέφανο) γύρω από τις μορφές της Αγίας Τριάδος και εντός αυτού να εικονίζονται τα πρόσωπα της Τριάδος.
Η Περιστερά ως σύμβολο του Αγίου Πνεύματος παριστάνεται συχνά περικυκλωμένη από ένα εξάγωνο ως ένα από τα συμβολικά όντα σημεία της Αγίας Τριάδος. Στον Άγιο Όρος, ο Κύριος Ιησούς Χριστός εμφανίζεται πολλές φορές ως Παντοκράτωρ εντός Εξαγώνου. Επίσης, η εικόνα της Υπερμάχου Στρατηγού με τον Εμμανουήλ εντός εξαγώνου βρίσκεται στην Ιερά Σκήτη Καυσοκαλυβίων. Στη Μονή Ξενοφώντος, η Υπεραγία Θεοτόκος με τον Κύριο εικονίζεται με έναν εξάγωνο αστέρα. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι στην Ορθόδοξη εικονογραφία, το εξάγωνο χρησιμοποιείται ως συμβολικό σημείο της Αγίας Τριάδος και διαφέρει από την έννοια άλλων εξαγραμμάτων (ιουδαϊκών, σολωμονικών, εθνικών, φιλοσοφικών, αιρετικών, μασονικών και Ναϊτών). Η σύνδεση του εξαγώνου με τον μασονισμό είναι μια αμαθής διατεινομένη βλασφημία.
Ο Κύκλος
Ο κύκλος, ως σχήμα χωρίς αρχή και τέλος, συμβολίζει την αιωνιότητα και την άπειρη φύση του Θεού, συμπεριλαμβανομένης της Αγίας Τριάδος. Όπως αναφέρθηκε, ο Ιερόθεος χρησιμοποιεί τον κύκλο στην συμβολική του απόδειξη για τα ονόματα της Αγίας Τριάδος. Η Περιστερά ως σύμβολο του Αγίου Πνεύματος μπορεί να παριστάνεται περικυκλωμένη από έναν φωτεινό κύκλο, συμβολίζοντας και πάλι την θεία φύση.
Τρεις Ίσοι Κύκλο
Κατά τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, τρεις ίσοι κύκλοι που εφάπτονται μεταξύ τους συμβολίζουν τα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος, την αμοιβαία τους σχέση και την ίση θεότητά τους.
Σύμβολα του Θεού Πατρός
- Ο Παλαιός των Ημερών: Η απεικόνιση του Θεού Πατρός ως ηλικιωμένου άνδρα με λευκά γένια και μαλλιά, γνωστή ως «Παλαιός των Ημερών», βασίζεται σε οράματα της Παλαιάς Διαθήκης (Δανιήλ 7:9) και συμβολίζει την αιωνιότητα, την σοφία και την πατριαρχική Του ιδιότητα
Η απεικόνιση του Πατρός σε ανθρώπινο σχήμα θεωρείται από κάποιους ως νεότερη, αλλά η Εκκλησία την έχει αποδεχθεί ως συμβολική. Στο Ἅγιον Ὄρος υπάρχουν πολλές εικόνες με τον Άναρχο Πατέρα να φέρει εξάγωνο φωτοστέφανο.
- Η Νεφέλη: Ο Πατήρ μπορεί επίσης να συμβολιστεί με τη μορφή νεφέλης, όπως στην εικονογραφία της Βάπτισης του Κυρίου, όπου μια φωτεινή νεφέλη άνωθεν του Ιησού υποδηλώνει την παρουσία και την φωνή του Πατρός.
Σύμβολα του Θεού Υιού
- Ο Ιησούς Χριστός: Ο Υιός του Θεού απεικονίζεται κυρίως στην ανθρώπινη μορφή Του, όπως φανερώθηκε στην ενσάρκωση, συνήθως ως άνδρας 33 ετών. Η απεικόνισή Του δεν αφορά τη θεία Του φύση, η οποία είναι άπειρη, αλλά την οικονομία της σωτηρίας και την ανθρώπινη φύση που προσέλαβε. Ως Παντοκράτωρ, ο Χριστός εικονίζεται συχνά εντός εξαγώνου.
-
Ο Αμνός του Θεού: Στις παλαιότερες απεικονίσεις, ιδίως σε σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης που προτυποποιούν τον Χριστό, συναντάμε τον αμνό ως σύμβολο του Υιού. Ο αμνός αυτός φέρει συνήθως ένα σταυροειδές φωτοστέφανο με τα γράμματα Α και Ω, συμβολίζοντας ότι ο Χριστός είναι η αρχή και το τέλος.
Σύμβολα του Αγίου Πνεύματος
- Η Περιστερά: Το Άγιο Πνεύμα συμβολίζεται παραδοσιακά με τη μορφή περιστεράς, όπως μαρτυρείται στα Ευαγγέλια κατά τη Βάπτιση του Ιησού και στην Πεντηκοστή. Η περιστερά συμβολίζει την ειρήνη, την καθαρότητα και την πνευματική παρουσία του Θεού. Συχνά, η περιστερά εικονίζεται να εκπέμπει ακτίνες φωτός ή να περιβάλλεται από κύκλο, τρίγωνο ή εξάγωνο, υποδηλώνοντας τη σύνδεσή της με την Αγία Τριάδα. Στη Μονή Δοχειαρίου, σε μια τοιχογραφία της Αγίας Τριάδος, το Άγιο Πνεύμα βρίσκεται εντός εξαγώνου.
Η Σημασία του Εξαγώνου και οι Διαφωνίες
Υπήρξαν αμαθείς που τόλμησαν να χαρακτηρίσουν το εξάγωνο ως μασονικό σύμβολο και να αμφισβητήσουν τη χρήση του ως αίγλη στα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.
Αυτές οι απόψεις χαρακτηρίζονται βλασφημίες και προέρχονται από άγνοια και αυθάδεια. Αντίθετα, υπογραμμίζεται ότι το εξάγωνο χρησιμοποιήθηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία ως συμβολικό σημείο της Αγίας Τριάδος πολύ πριν από την εμφάνιση του μασονισμού. Η σύνδεση του εξαγώνου με τον μασονισμό γίνεται από τους άπονδους εχθρούς της Ορθοδοξίας και τους κήρυκες του αθεϊσμού, οι οποίοι έλαβαν τα ορθόδοξα αυτά συμβολικά σημεία προς εμπαιγμό των Θείων και ως μέσο παραπλάνησης.
Συνοψίζοντας
Η Ορθόδοξη εικονογραφία χρησιμοποιεί ένα πλούσιο σύνολο συμβόλων για να απεικονίσει το μυστήριο της Αγίας Τριάδος, βασιζόμενη σε θεολογικές αρχές που δικαιολογούν την χρήση ορατών μέσων για την κατανόηση του αόρατου Θεού. Το τρίγωνο, το εξάγωνο και ο κύκλος αποτελούν βασικά γεωμετρικά σύμβολα της Τριαδικής θεότητας, ενώ ο Παλαιός των Ημερών, ο Ιησούς Χριστός και η περιστερά είναι οι κυρίαρχες εικονιστικές αναπαραστάσεις των τριών Προσώπων. Η Εκκλησία υπερασπίζεται σθεναρά την ορθόδοξη χρήση αυτών των συμβόλων, απορρίπτοντας τις εσφαλμένες και βλάσφημες ερμηνείες που επιχειρούν να τα συνδέσουν με ετερόδοξα κινήματα. Η εικονογραφία, λοιπόν, παραμένει ένας ζωντανός μάρτυρας της Ορθόδοξης πίστεως και της αιώνιας αλήθειας της Αγίας Τριάδος.