Με μια Ματιά
Το βίντεο από την “Εστία Πατερικών Μελετών” εξετάζει το ζήτημα της Εικονομαχίας στην ιστορία της Εκκλησίας και τη διαχρονική της σημασία. Η συζήτηση καλύπτει την ιστορική καθιέρωση των εικόνων στη λατρεία, την σύνδεσή τους με τη Χριστολογική διδασκαλία, και τις διαφορές μεταξύ εικόνων και ειδώλων.
Επιπλέον, αναλύονται σύγχρονες εκφάνσεις της εικονομαχίας, όπως φαινόμενα κατά την περίοδο της πανδημίας και η αφαίρεση του Τιμίου Σταυρού από συγκεκριμένους χώρους. Διευκρινίζεται η τιμή που αποδίδεται στις εικόνες, η δυνατότητά τους να είναι θαυματουργές, και η ορθή στάση των πιστών απέναντί τους.
Τέλος, τονίζεται η σημασία της παράδοσης της Εκκλησίας και η οριστική νίκη της Ορθοδοξίας έναντι αιρετικών δοξασιών.
Δείτε το Βίντεο
Η Καθιέρωση των Εικόνων στην Λατρεία της Εκκλησίας
Οι εικόνες, σύμφωνα με τον κύριο Τουλουμτζή, αποτελούν τη φυσική έκφραση του χριστολογικού δόγματος και υπάρχουν εξαρχής στην ζωή της Εκκλησίας, από τα πρώτα χρόνια των Αποστόλων. Μέσα στα πρακτικά της 7ης Οικουμενικής Συνόδου αναφέρεται ένα περιστατικό όπου η αιμορροούσα, η οποία θεραπεύτηκε από τον Χριστό, έφτιαξε μια εικόνα του Χριστού προς τιμήν του θαύματος. Αυτή η εικόνα, στην Αδριανούπολη, επιτελούσε θαύματα.
Επομένως, οι εικόνες συνδέονται από την αρχή με το χριστολογικό δόγμα, καθώς εκφράζουν ότι ο Λόγος έγινε άνθρωπος.
Αυτό αντικρούει τον ισχυρισμό κάποιων εκτός της Ορθόδοξης Εκκλησίας ότι οι εικόνες είναι κάτι μεταγενέστερο. Μάλιστα, όπως προκύπτει από τους διαλόγους της 7ης Οικουμενικής Συνόδου, ακόμη και οι εικονομάχοι αναγνώριζαν ότι οι εικόνες πρέπει να αποκατασταθούν στην αρχαία τους τάξη, αποδεικνύοντας ότι ήταν ένας παλαιός και αρχαίος θεσμός στην Εκκλησία.
Η Κυριακή της Ορθοδοξίας και οι Εικόνες
Η Κυριακή της Ορθοδοξίας εορτάζει την τελική αναστήλωση των εικόνων, η οποία αποτελεί τη δεύτερη φάση της εικονομαχίας. Αυτό που γιορτάζουμε ως Ορθοδοξία και ως θρίαμβο της Ορθοδοξίας είναι ουσιαστικά η νίκη της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας.
Η Εικονομαχία ως Αναβίωση Αιρέσεων και Χριστολογική Αίρεση
Μέσα από τον πόλεμο των αιρέσεων, όπως η εικονομαχία στην 7η Οικουμενική Σύνοδο, προβλήθηκε το χαρακτηριστικό ότι μέσω της εικονομαχίας σημειώνεται αναβίωση όλων των προηγούμενων καταδικασμένων αιρέσεων.
Μάλιστα, η εικονομαχία χαρακτηρίστηκε και ως χριστολογική αίρεση. Σε αυτό το πλαίσιο, η Εκκλησία εορτάζει την επιβεβαίωση της δογματικής της διδασκαλίας.
Η Διαφορά μεταξύ Εικόνας και Ειδώλου
Οι εικονομάχοι της περιόδου εκείνης, καθώς και σύγχρονες αιρετικές ομάδες όπως οι Προτεστάντες και οι Ιεχωβάδες, ισχυρίζονται ότι η προσκύνηση των εικόνων είναι ειδωλολατρία και ότι οι εικόνες είναι είδωλα. Η απάντηση σε αυτό τον ισχυρισμό βρίσκεται στον σαφή ορισμό της εικόνας και στην διάκριση της από το είδωλο, όπως γίνεται στα κείμενα του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού περί εικόνων και στις πράξεις της 7ης Οικουμενικής Συνόδου.
Η εικόνα έχει ως χαρακτηριστικό ότι συνδέεται με ένα πραγματικό πρωτότυπο· υπάρχει μια σχέση πρωτοτύπου και εικόνας, όπου η εικόνα εξαρτάται από ένα υπαρκτό πρωτότυπο. Αντίθετα, το είδωλο είναι μια εικόνιση ενός φανταστικού, χωρίς υπαρκτό πρωτότυπο· είναι η εικονοποίηση μιας φαντασίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Εκκλησία από την αρχή έθεσε τον αναγωγικό χαρακτήρα της εικόνας. Δεν πρόκειται για ειδωλολατρία, διότι μέσω της εικόνας η τιμή διαβαίνει σε ένα συγκεκριμένο πρωτότυπο.
Η Τιμή των Εικόνων και ο Αναγωγικός τους Χαρακτήρας
Η Εκκλησία διδάσκει ότι οι εικόνες δεν είναι είδωλα και ότι η τιμή μεταβαίνει στο εικονιζόμενο πρόσωπο. Δύο καίριες φράσεις που αποτελούν τον όρο ύπαρξης της εικόνας είναι: η πρώτη του Μεγάλου Βασιλείου, την οποία χρησιμοποιεί και ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός και η 7η Οικουμενική Σύνοδος, η οποία λέει ότι η τιμή διαβαίνει προς το πρωτότυπο. Η δεύτερη είναι φράση της Η’ Συνόδου (αναφέρεται εννοείται στην 7η), που λέει ότι ο προσκυνών την εικόνα προσκυνά την εγγεγραμμένη υπόσταση. Από αυτές τις δύο φράσεις προκύπτει ότι η εικόνα δεν έχει δική της αυτόνομη υπόσταση, αλλά αισθητοποιεί την υπόσταση του εικονιζόμενου προσώπου.
Οι Θαυματουργές Εικόνες
Τα Θαύματα που σχετίζονται με εικόνες ενεργούντται από το πρόσωπο που εικονίζεται, και προφανώς όχι από το ξύλο. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στα σχόλιά του στους κανόνες της 7ης Οικουμενικής Συνόδου αναφέρει τρεις πιθανές αιτίες για τη θαυματουργία των εικόνων: η πίστη και η ευλάβεια του εικονογράφου, η πίστη του προσκυνητή που προκαλεί το θαύμα, και διότι έτσι θέλει ο Θεός. Κάθε εικόνα είναι εν δυνάμει θαυματουργή, και ο λόγος για τον οποίο κάποιες εικόνες θαυματουργούν είναι διότι έτσι θέλει ο Θεός για τη δική Του οικονομία και πρόνοια.
Η Στάση απέναντι στις Εικόνες κατά την Πανδημία
Κατά την περίοδο της πανδημίας, παρατηρήθηκαν φαινόμενα αποστασιοποίησης από τις εικόνες, με τοποθέτηση ταμπελών και κορδελλών για να αποτραπεί ο κόσμος από την προσκύνησή τους. Αν και αυτές οι πρακτικές δεν ήταν γενικευμένες, υποκρύπτουν θεολογική άγνοια και ταύτιση με τις θεολογικές προϋποθέσεις των εικονομάχων, οι οποίοι αντιμετώπιζαν τις εικόνες ως κοινά αντικείμενα.
Η Εκκλησία ξεκαθαρίζει ότι οι εικόνες δεν είναι απλά κοινά αντικείμενα, αλλά βρίσκονται στην ίδια γραμμή με τον Τίμιο Σταυρό, το Ευαγγέλιο, τα άγια λείψανα και τα ιερά σκεύη, καθώς είναι έμπλεα θείας χάριτος και απαιτούν τιμητική προσκύνηση, η οποία επιστρέφει στον πιστό μέσω της λήψης χάριτος.
Επομένως, πρακτικές απολύμανσης και αποστασιοποίησης δεν ανήκουν στο πνεύμα της Εκκλησίας.
Η Σωστή Αντιμετώπιση των Εικόνων
Οι ευλαβείς πιστοί δεν μπορούν να πετούν τις εικόνες ή να τις αντιμετωπίζουν με ασέβεια.
Η Εκκλησία έχει καθιερώσει συγκεκριμένους τρόπους για την διαχείρισή τους, όπως η δωρεά σε εκκλησίες ή, σε περίπτωση ανάγκης, η καύση τους. Ο Άγιος Παΐσιος έλεγε ότι η τιμή προς τις εικόνες αφορά την πνευματική μας ζωή, και το γεγονός ότι η Εκκλησία όρισε την Κυριακή της Ορθοδοξίας κατά τη Μεγάλη Σαρακοστή δείχνει ότι οι εικόνες δεν είναι δευτερεύουσας σημασίας, αλλά αποτελούν λειτουργικό όρο στην ζωή της Εκκλησίας. Οι εικόνες σιωπούν ως γραφή και διδάσκουν από μόνες τους.
Η Βυζαντινή Εικονογραφία και η Θεολογική της Σημασία
Όλες οι τέχνες στην Εκκλησία, όπως η ναοδομία, η εικονογραφία και η βυζαντινή μουσική, είναι εκκλησιαστικές τέχνες. Αν απογυμνωθούν από το θεολογικό τους υπόβαθρο, είναι απλώς τέχνες.
Η βυζαντινή αγιογραφία εκφράζει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο όλα τα χαρακτηριστικά της θεολογίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Θεός δεν μπορεί να ενεργήσει μέσω εικόνων δυτικής τεχνοτροπίας, αλλά η βυζαντινή τεχνοτροπία θεωρείται ότι παρουσιάζει τα θεολογικά χαρακτηριστικά με τον τελειότερο δυνατό τρόπο.
Σύγχρονες Μορφές Εικονομαχίας
Σήμερα συναντούμε φαινόμενα που μπορούν να χαρακτηριστούν ως σύγχρονες μορφές εικονομαχίας. Αυτά περιλαμβάνουν τον τρόπο αντιμετώπισης των εικόνων σε αιρετικές κοινότητες της Δύσης, αλλά και το ζήτημα της αφαίρεσης του Τιμίου Σταυρού από το ιερό βήμα. Παρατηρούνται κοινά στάδια με την ιστορική εικονομαχία: αρχικά μια πρακτική αλλαγή, έπειτα προσπάθεια θεολογικής επιχειρηματολογίας για να δικαιολογηθεί η πρακτική, και τέλος η ταμπελοποίηση όσων αντιδρούν. Στην περίπτωση του Σταυρού, ξεκίνησε ως λειτουργική έκφραση, ακολούθησε ατεκμηρίωτη θεολογική επιχειρηματολογία και τελικά η κατηγορία των αντιτιθεμένων ως «φανατικών». Η διαφορά είναι ότι οι εικονομάχοι αφαιρούσαν τις εικόνες εντελώς, ενώ στην περίπτωση του Σταυρού αφαιρείται από έναν συγκεκριμένο τόπο που χαρακτηρίζεται ως εσχατολογικό σημείο.
Επίσης, η επιχειρηματολογία των Αυτονομαζόμενων Μαρτύρων του Ιεχωβά ότι οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί είναι ειδωλολάτρες λόγω της προσκύνησης εικόνων και της αναφοράς στην Παλαιά Διαθήκη «μη ποιήσεις σεαυτώ είδωλον» αποτελεί άλλη μια σύγχρονη μορφή εικονομαχίας. Η απάντηση σε αυτό έρχεται από τη σχέση εικόνας και χριστολογικού δόγματος. Οι απαγορευτικές διατάξεις της Παλαιάς Διαθήκης αφορούν τον ανεικόνιστο Θεό, ο οποίος δεν είχε λάβει ανθρώπινη μορφή. Με τον ερχομό του Χριστού, ο Λόγος σάρξ εγένετο, και επομένως οι απαγορεύσεις της Παλαιάς Διαθήκης παύουν να υφίστανται. Μάλιστα, στην Παλαιά Διαθήκη υπήρχαν και χερουβείμ στην Κιβωτό της Διαθήκης, κατασκευασμένα με εντολή του ίδιου του Θεού.
Η Στάση του Πιστού Απέναντι στις Εικόνες
Η στάση του πιστού απέναντι στις εικόνες ορίζεται από την διδασκαλία της 7ης Οικουμενικής Συνόδου, σύμφωνα με την οποία οι εικόνες είναι αντικείμενα έμπλεα θείας χάριτος που απαιτούν σεβασμό και τιμητική προσκύνηση, μέσω των οποίων ο πιστός λαμβάνει χάρη. Δεν τίθεται πλέον ζήτημα για την αξία και την τιμή των εικόνων. Όπως είχε ειπωθεί χαρακτηριστικά, αν η κόκκινη γραμμή της πίστης μας φτάσει να είναι μόνο η Θεία Κοινωνία, τότε δεν θα είμαστε σε θέση να υπερασπιστούμε ούτε αυτήν, διότι η απιστία ξεκινά από την υποτίμηση της ιερότητας των εκκλησιαστικών αντικειμένων, αρχής γενομένης από τις εικόνες. Ακόμη και η προσκύνηση των εικόνων με κραγιόν που αφήνει σημάδια μπορεί να θεωρηθεί ασέβεια, αν δεν έχουμε στο νου μας ότι αυτό που προσκυνούμε είναι γεμάτο από χάρη και δεν επιδεικνύουμε την κατάλληλη συστολή. Το φιλί της εικόνας είναι χαρακτηριστικό της τιμής, σε αντίθεση με τον φόβο και την αποστροφή που επιδεικνύουν οι εικονομάχοι, οι οποίοι θεωρούσαν την ύλη αμέτοχη στη Θεία Χάρη. Για εμάς, η ύλη καταξιώνεται μέσω της κοινωνίας κτιστού και ακτίστου, και η προσκύνηση των εικόνων καταξιώνει την ύλη δια της κοινωνίας της κτιστής εικόνας με την άκτιστη πραγματικότητα. Αυτό φαίνεται και στην πρακτική της Εκκλησίας από τις Πράξεις των Αποστόλων με το μαντήλι του Πέτρου και στην εποχή μας με τη φανέλα του Αγίου Νεκταρίου.
Ο Ρόλος των Εικόνων και η Εξομολόγηση
Ενώ οι εικόνες μετέχουν της θείας χάριτος και μας φέρνουν πιο κοντά στον Θεό, δεν συγχωρούν αμαρτίες ούτε μεταδίδουν το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Η εξομολόγηση σε έναν πνευματικό είναι ο τρόπος που δίνεται η άφεση, σύμφωνα με την Αγία Γραφή και την πρακτική της Εκκλησίας. Όλα μέσα στην Εκκλησία έχουν χάρη, αλλά δεν έχουν όλα την ίδια λειτουργία. Η εξομολόγηση έχει τον δικό της λειτουργικό ρόλο, καθώς περιλαμβάνει και την ποιμαντική διαχείριση του πιστού και την πνευματική του καθοδήγηση. Η αποφυγή της εξομολόγησης συχνά συνδέεται με την αποφυγή της ταπείνωσης.
Συμπεράσματα
Η Εκκλησία έχει μια σταθερή και αμετάβλητη δογματική διδασκαλία σχετικά με τις εικόνες. Όλα τα προβλήματα που προκύπτουν διαχρονικά στην Εκκλησία οφείλονται στην υποτίμηση αυτού του θεμελίου της δογματικής διδασκαλίας. Αυτό συνέβη και κατά την εικονομαχία και συμβαίνει πολύτροπα και στις ημέρες μας. Ωστόσο, η Ορθοδοξία, όπως συμβολίζει η Κυριακή της Ορθοδοξίας που συνδέεται με τις εικόνες, θα νικήσει, διότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχει ο Χριστός, ο οποίος έχει υποσχεθεί να είναι μαζί μας κάθε ημέρα μέχρι το τέλος των αιώνων.