Η Θεία Λειτουργία στην Ορθόδοξη Εκκλησία περιλαμβάνει συμβολικές πράξεις που συνδέουν την τελετουργία με τη ζωή, το πάθος και τη διδασκαλία του Ιησού Χριστού. Στην Θεία Κοινωνία ο άρτος και το κρασί γίνονται Σώμα και Αίμα Χριστού.
Ο Μελισμός κατά την Θεία Λειτουργία
Ο Μελισμός κατά τη Θεία Λειτουργία συνδέεται άμεσα με τη λειτουργική πράξη της Μεγάλης Εισόδου και την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων.
Στη διάρκεια αυτού του λειτουργικού μέρους, ο διάκονος λέγει «Μέλισον, Δέσποτα, τον άγιον άρτον», και ο ιερεύς απαντά «Μελίζεται και διαμερίζεται ο Αμνός του Θεού, ο μελιζόμενος και μη διαιρούμενος, ο πάντοτε εσθιόμενος και μηδέποτε δαπανώμενος, αλλά τους μετέχοντας αγιάζων».
Στο ιερό βήμα γίνεται ο μελισμός, δηλαδή το κομμάτιασμα του αμνού σε τέσσερα μέρη. Συμβολίζει και μας θυμίζει την κλάση του άρτου από τον Ιησού στο Μυστικό Δείπνο και το Πάθος Του. Ο Μελισμός γίνεται για πρακτικούς λόγους, καθώς ο άρτος προορίζεται για τη κοινωνία των ιερέων και των πιστών.
Μία από τις μερίδες του Άρτου, αυτή που φέρει τα γράμματα ΙΣ (δηλαδή Ιησούς), ρίχνεται στο άγιο ποτήριο, συμβολίζοντας την ένωση του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Αυτή η πράξη υποδηλώνει την ενότητα της θείας φύσης του Χριστού, όπου το σώμα και το αίμα αποτελούν ένα.
Μετά την ένωση, ο ιερέας προσθέτει στο άγιο ποτήριο ζεστό νερό, το ζέον. Η προσθήκη ζεστού νερού στο άγιο ποτήριο πριν τη Θεία Κοινωνία είναι μια βυζαντινή παράδοση. Συμβολίζει το αίμα και το νερό που έρρευσαν από την πλευρά του Ιησού και αντιπροσωπεύει την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία, σύμφωνα με τον άγιο Νικόλαο Καβάσιλα.
Ο Παναγιώτης Τρεμπέλας παρατηρεί ότι
«η κλάσις του άρτου του τιμίου την σφαγήν δηλοί». Με το μελισμό ο Χριστός τεμαχίζεται «για να χορτάσει τους πάντας», χωρίς αυτό να σημαίνει πως σε κάθε μερίδα έχουμε ένα κομμάτι του Χριστού: «καν μερίζεται, αμέριστος διαμένει και άτμητος, έφ’ ένι εκάστω μέρει των τεμνομένων ο αυτός όλος θεάνθρωπος μεριζόμενος τε και ευρισκόμενος». Σε κάθε κομμάτι είναι ολόκληρος ο Χριστός.
Η εικονογραφική παράσταση του Μελισμού αποτελεί συμβολική απεικόνιση του «μελισμού» του άρτου στη Θεία Λειτουργία, όπου ο άρτος συμβολίζει το Σώμα του Χριστού. Η εικονογραφική σύνθεση του Μελισμού αντικατοπτρίζει τη μυστηριακή διάσταση της θείας λειτουργίας και ιδιαίτερα τη στιγμή της αναπαράστασης της θυσίας του Χριστού. Η παρουσία συλλειτουργούντων ιεραρχών υποδηλώνει τον συλλειτουργικό χαρακτήρα της ευχαριστίας, ενώ η συμμετοχή αγγέλων διακόνων φανερώνει την ουράνια διάσταση της θείας λατρείας.
Ο Μελισμός: Προϋποθέσεις, Αίτια, Εικονογραφική Ανάλυση και Ερμηνεία
Προϋποθέσεις και Αίτια για τη Δημιουργία του Μελισμού – Εξαιρετικά Αναλυτική Προσέγγιση
Η συγγραφέας του κειμένου επισημαίνει στον πρόλογό της ότι ο Μελισμός αποτελεί ένα θέμα ιδιαίτερης σημασίας για την διδακτική της ενασχόληση με την παράδοση του Μελισμού. Η ανάγκη για μια ερμηνευτική προσέγγιση που θα υπερβεί τον μέχρι τότε κυρίαρχο στενό αισθητικό χαρακτήρα της θείας ευχαριστίας υπήρξε η κινητήρια δύναμη για την ενασχόλησή της με αυτό το θέμα. Η αρχική ιδέα για την πραγμάτευση του Μελισμού έλαβε χώρα τον Μάιο του 1991 κατά τη διάρκεια των σπουδών της στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η συγγραφέας αναφέρει ότι η ενασχόλησή της προέκυψε μέσα από προβληματισμούς και συζητήσεις στην έδρα της Ιστορίας της Τέχνης με τον καθηγητή της Νικόλαο Δρανδάκη.
Στο Κεφάλαιο Α’, το οποίο τιτλοφορείται «Προϋποθέσεις και Αίτια για τη Δημιουργία του Μελισμού», αναλύονται διεξοδικά οι εικονογραφικές και λειτουργικές παράμετροι που οδήγησαν στην εμφάνιση αυτού του ξεχωριστού θέματος. Ο Μελισμός χαρακτηρίζεται ως ένα ευχαριστιακό-λειτουργικό μνημείο τέχνης στην εικονογραφία. Πριν από την καθιέρωση του Μελισμού ως αυτόνομου εικονογραφικού τύπου, υπήρχαν ήδη εικόνες με ευχαριστιακό περιεχόμενο ενταγμένες στον ευρύτερο εικονογραφικό κύκλο των λειτουργικών σκηνών. Ωστόσο, η συγκεκριμένη παράσταση που απεικονίζει το Τίμιο Δώρο επάνω στην Αγία Τράπεζα, με την παρουσία συλλειτουργούντων ιεραρχών και αγγέλων διακόνων, δεν είχε ακόμα αποκτήσει έναν σταθερό και αναγνωρίσιμο εικονογραφικό τύπο.
Η διαμόρφωση του Μελισμού ως διακριτού εικονογραφικού θέματος συνδέεται άρρηκτα με τη λειτουργική πράξη της Μεγάλης Εισόδου και την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων. Οι συγγραφείς της θείας λειτουργίας, ο Βασίλειος ο Μέγας και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, των οποίων οι ομώνυμες θείες λειτουργίες αποτελούν το κύριο λειτουργικό πλαίσιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, είναι θεμελιώδεις για την κατανόηση της ανάπτυξης του Μελισμού. Οι ευχαριστιακές θεολογικές ιδέες και οι λειτουργικές πρακτικές της εποχής τους παρείχαν το ιδεολογικό και τελετουργικό υπόβαθρο για τη δημιουργία αυτού του εικονογραφικού τύπου. Η βαθύτερη κατανόηση του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας και της πραγματικής παρουσίας του Χριστού στα Τίμια Δώρα αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα.
Εικονογραφική Ανάλυση και Ερμηνεία του Μελισμού
Ο Μελισμός αποτελεί μια εικονογραφική σύνθεση υψηλού συμβολισμού που αντανακλά την μυστηριακή διάσταση της θείας λειτουργίας και εστιάζει ιδιαίτερα στην αναπαράσταση της θυσίας του Χριστού. Η εικονογραφική παρουσία των συλλειτουργούντων ιεραρχών υπογραμμίζει τον συλλειτουργικό χαρακτήρα της ευχαριστίας. Παράλληλα, η συμμετοχή των αγγέλων διακόνων φανερώνει την ουράνια διάσταση της θείας λατρείας και την πεποίθηση για την αγγελική παρουσία κατά τη διάρκεια της τέλεσης του μυστηρίου. Η έννοια της Εκκλησίας ως ουράνιας και επίγειας κοινότητας που συνέρχεται για τη θεία ευχαριστία είναι κεντρική στην ερμηνεία του Μελισμού.
Η συνέχεια της μελέτης μας, βασίζεται στο εξαιρετικό έργο της Χαράς Κωνσταντινίδη “Ο Μελισμός” που κυκλοφόρησε το 2008 από τις εκδόσεις Κυριακίδη.
Τύποι και Παραστάσεις του Μελισμού
Οι εικονογραφικές παραστάσεις του Μελισμού παρουσιάζουν ποικιλία τύπων και παραλλαγών, αντικατοπτρίζοντας διαφορετικές θεολογικές και λειτουργικές ερμηνείες και την εξέλιξη της εικονογραφικής παράδοσης.
Ένας από τους βασικούς και πρώιμους τύπους απεικονίζει τον Ευχαριστιακό Χριστό ως βρέφος να κείται ευλαβικά επάνω στην Αγία Τράπεζα, συνήθως καλυμμένη με ένα πολύτιμο ύφασμα. Το Θείο Βρέφος εικονίζεται συχνά νεκρό ή σε κατάσταση βαθύ ύπνου, υποδηλώνοντας τη θυσία του Χριστού. Γύρω από την Αγία Τράπεζα παρίστανται άγγελοι διάκονοι με λειτουργικά ράβδηα και συλλειτουργούντες ιεράρχες ενδεδυμένοι με τα ιερατικά τους άμφια, να τελούν διάφορες λειτουργικές πράξεις όπως θυμιάτισμα ή ευλογία.
Σε άλλες εικονογραφικές παραστάσεις, ο Χριστός δεν απεικονίζεται με την ανθρώπινη μορφή του βρέφους, αλλά συμβολίζεται μέσω του Ευχαριστιακού Άρτου (δηλαδή της Αγίας Προσφοράς) ή του Ευχαριστιακού Οίνου (μέσα στο Άγιο Ποτήριο) επάνω στην Αγία Τράπεζα. Σε αυτές τις παραστάσεις, η παρουσία των αγγέλων και των ιεραρχών εστιάζει στην προσφορά και την ευλογία των Τιμίων Δώρων.
Οι παραστάσεις του Μελισμού συχνά συνοδεύονται από επιγραφές. Οι επιγραφές αυτές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση του εικονογραφικού θέματος, καθώς εξηγούν το περιεχόμενο της σκηνής και αναφέρονται στην θεολογική και λειτουργική της σημασία. Μερικές επιγραφές έχουν επεξηγηματικό χαρακτήρα, περιγράφοντας τι απεικονίζεται, ενώ άλλες έχουν λειτουργικό χαρακτήρα, αποτελώντας μέρος λειτουργικών ύμνων ή ευχών που σχετίζονται με την ευχαριστία. Οι επιγραφές συμβάλλουν στην εμβάθυνση της κατανόησης του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας που απεικονίζεται.
Στην εικονογραφία του Μελισμού, οι λειτουργούντες ιεράρχες απεικονίζονται συνήθως ενδεδυμένοι με τα πλήρη ιερατικά τους άμφια, όπως φελόνιο, επιτραχήλιο και ωμοφόριο, συχνά διακοσμημένα με σταυρούς.
Οι ιεράρχες εικονίζονται να εκτελούν διάφορες λειτουργικές πράξεις, όπως να προσφέρουν θυμίαμα με λιβανωτούς προς την Αγία Τράπεζα, να ευλογούν τα Τίμια Δώρα, να κρατούν λειτουργικά αντικείμενα όπως ευαγγέλια ή ειλητάρια, ή να προσεύχονται με ευλάβεια. Η παρουσία τους τονίζει τον κεντρικό ρόλο της ιεροσύνης στην τέλεση της θείας ευχαριστίας ως μυστηρίου. Οι άγγελοι διάκονοι, με τη σειρά τους, παρίστανται συνήθως ενδεδυμένοι με στιχάρια και κρατώντας ριπίδια ή λειτουργικά ραβδία, πλαισιώνοντας την Αγία Τράπεζα και υπογραμμίζοντας την ουράνια συμμετοχή στη θεία λειτουργία. Η αρμονική συνύπαρξη ιεραρχών και αγγέλων συμβολίζει την ενότητα της επίγειας και ουράνιας Εκκλησίας στη λατρεία.
Χρονολογική Εξέλιξη των Παραστάσεων του Μελισμού – Ιστορική Αναδρομή
Οι παλαιότερες σωζόμενες παραστάσεις του Μελισμού εντοπίζονται από τον 11ο αιώνα. Οι παραστάσεις αυτές είναι σχετικά σπάνιες και απαντώνται κυρίως σε τοιχογραφίες που διακοσμούν βυζαντινούς ναούς, όπως για παράδειγμα στην Παναγία των Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη (περίπου 1028), και σε μικρογραφίες που εικονογραφούν λειτουργικά χειρόγραφα. Οι πρώιμες αυτές παραστάσεις είναι συνήθως λιτές και εστιάζουν στην κεντρική εικόνα του Χριστού Βρέφους επί της Αγίας Τράπεζας, πλαισιωμένου από λίγους αγγέλους και ιεράρχες.
Κατά τον 12ο αιώνα, παρατηρείται μια σημαντική ανάπτυξη και διάδοση της εικονογραφίας του Μελισμού. Οι παραστάσεις γίνονται πιο σύνθετες και λεπτομερείς, με την εμφάνιση περισσότερων μορφών και την ενσωμάτωση νέων εικονογραφικών στοιχείων. Οι τοιχογραφίες στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονος στο Νέρεζι της Βόρειας Μακεδονίας (1164) αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα της ανεπτυγμένης εικονογραφίας του Μελισμού κατά τον 12ο αιώνα. Οι παραστάσεις της εποχής αυτής συχνά αποκτούν συνδέσεις με τον εορταστικό κύκλο των Χριστουγέννων, καθώς η εικόνα του Χριστού ως θείου Βρέφους στην Αγία Τράπεζα ερμηνεύεται ως σύμβολο της Ενσάρκωσης του Θεού. Σύμφωνα με μία πηγή, ο εικονογραφικός αυτός τύπος παρατηρείται στα βυζαντινά μνημεία από το τέλος του 12ου αιώνα και εξής. Το θέμα εισάγεται στη μνημειακή ζωγραφική από τα τέλη του 12ου αιώνα και εικονίζεται μεταξύ συλλειτουργούντων ιεραρχών στον ημικύλινδρο της αψίδας.
Στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους (13ος-15ος αιώνες), ο Μελισμός συνεχίζει να κατέχει σημαντική θέση στην ορθόδοξη εικονογραφία. Οι παραστάσεις διατηρούν τη θεολογική και λειτουργική τους σημασία, παρουσιάζοντας όμως παραλλαγές στην απόδοση των μορφών, στη λεπτομέρεια των σκηνών και στην επιλογή των εικονογραφικών στοιχείων. Παραδείγματα συναντώνται σε τοιχογραφίες σε ναούς όπως στην Παναγία Περίβλεπτο στην Οχρίδα (1295), στη μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη (αρχές 14ου αιώνα), και σε φορητές εικόνες. Οι παραστάσεις αυτές αντικατοπτρίζουν τη διαρκή θεολογική και λειτουργική σημασία του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας για την Ορθόδοξη Εκκλησία. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, η εικονογραφία του Μελισμού συνεχίζει να απαντάται στην μεταβυζαντινή τέχνη, διατηρώντας τα βασικά της εικονογραφικά στοιχεία και τη θεολογική της σημασία.
Θεολογική και Λειτουργική Ερμηνεία – Ανάλυση σε Βάθος
Η εικονογραφία του Μελισμού δεν είναι απλώς μια εικαστική αναπαράσταση μιας λειτουργικής στιγμής, αλλά αποτελεί μια βαθυστόχαστη οπτικοποίηση της ευχαριστιακής θυσίας και της πραγματικής παρουσίας του Κυρίου Ιησού Χριστού επάνω στην Αγία Τράπεζα κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας. Η απεικόνιση του Χριστού ως θείου Βρέφους, νεκρού ή ετοιμοθάνατου, συμβολίζει την αυτοθυσία του Σωτήρος και την προσφορά του για τη σωτηρία του κόσμου. Η παρουσία του με τη μορφή του Ευχαριστιακού Άρτου και Οίνου υπογραμμίζει την πεποίθηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη μεταβολή των Τιμίων Δώρων στο Σώμα και το Αίμα του Χριστού κατά την επικλητική προσευχή. Ο εικονογραφικός αυτός τύπος συμβολίζει με ρεαλιστικό τρόπο την μετουσίωση του άρτου σε Σώμα και του οίνου σε Αίμα.
Η συμμετοχή των αγγέλων διακόνων στην εικονογραφία του Μελισμού δηλώνει την ουράνια διάσταση της θείας λειτουργίας. Η παρουσία των αγγελικών δυνάμεων υπογραμμίζει ότι η ευχαριστία δεν είναι ένα απλώς επίγειο γεγονός, αλλά μια συνάντηση του ουρανού και της γης, όπου η επίγεια Εκκλησία συλλειτουργεί με την επουράνια. Οι άγγελοι, ως λειτουργοί του Θεού, παρίστανται με ευλάβεια και δέος, προσφέροντας υπηρεσία στο θείο μυστήριο.
Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες που πλαισιώνουν την Αγία Τράπεζα αναδεικνύουν τον ρόλο της ιεροσύνης ως διακονίας του θείου μυστηρίου. Οι ιερείς, ως διάδοχοι των Αποστόλων, είναι οι κατ’ εξοχήν λειτουργοί της ευχαριστίας, τελώντας το μυστήριο σύμφωνα με την εντολή του Χριστού «Τούτο ποιείτε εις την εμήν ανάμνησιν». Η παρουσία πολλών ιεραρχών υπογραμμίζει τον συνοδικό και συλλειτουργικό χαρακτήρα της Εκκλησίας.
Σύνδεση με τη Λειτουργική Πράξη του Μελισμού
Ο Μελισμός στην εικονογραφία αποτελεί απεικόνιση μιας στιγμής της Θείας Λειτουργίας, κατά την οποία ο Ιερέας προβαίνει στο «μελισμό» του Άρτου, ενώ ψάλλει σχετικό τροπάριο. Κατά τη διάρκεια του μελισμού, ο Διάκονος λέγει «Μέλισον, Δέσποτα, τον άγιον άρτον», και ο Ιερεύς απαντά «Μελίζεται και διαμερίζεται ο Αμνός του Θεού, ο μελιζόμενος και μη διαιρούμενος, ο πάντοτε εσθιόμενος και μηδέποτε δαπανώμενος, αλλά τους μετέχοντας αγιάζων».
Στο ιερό βήμα γίνεται ο μελισμός, η ένωση και η κοινωνία των ιερέων. Ο μελισμός, το κομμάτιασμα δηλαδή του αμνού σε τέσσερα μέρη, γίνεται για πρακτικούς λόγους, αφού πρόκειται να κοινωνήσουν οι ιερείς και οι πιστοί. Θυμίζει όμως και την κλάση του άρτου από τον Ιησού στο μυστικό δείπνο. Αργότερα πήρε το συμβολισμό του πάθους του Χριστού· «Η κλάσις του άρτου του τιμίου την σφαγήν δηλοί». Με το μελισμό ο Χριστός τεμαχίζεται «για να χορτάσει τους πάντας», χωρίς αυτό να σημαίνει πως σε κάθε μερίδα έχουμε ένα κομμάτι του Χριστού: «καν μερίζεται, αμέριστος διαμένει και άτμητος, έφ’ ένι εκάστω μέρει των τεμνομένων ο αυτός όλος θεάνθρωπος μεριζόμενος τε και ευρισκόμενος». Σε κάθε κομμάτι είναι ολόκληρος ο Χριστός.
Μια από τις μερίδες, αυτή που γράφει τη λέξη Ιησούς (ΙΣ), ρίχνεται στο άγιο ποτήριο και γίνεται έτσι η ένωση του σώματος και του αίματος. Η ένωση σημαίνει πως το σώμα και το αίμα είναι ένα. «’Οτι εις (=ένας) έστιν ο Χριστός ει και εν ποτηρίω και άρτω καθοράται». Ένας είναι ο Χριστός. Μετά την ένωση ο ιερέας ρίχνει στο άγιο ποτήριο ζεστό νερό, το ζέον. Και αυτό για να θυμίζει το αίμα και το νερό που έτρεξαν ζεστά και ζωντανά από την πλευρά του Ιησού. Η ανάμιξη κρασιού και νερού μαρτυρείται από το 2ο ήδη αιώνα, «ποτήριον ύδατος και κράματος» και μνημονεύεται σε όλες τις αρχαίες λειτουργίες. Μόνο οι Αρμένιοι και ορισμένοι αιρετικοί δεν χρησιμοποιούσαν νερό. Το ζέον όμως, το ζεστό δηλαδή νερό λίγο πριν τη θεία κοινωνία, είναι καθαρά βυζαντινή συνήθεια μαρτυρουμένη από τον 9ο αιώνα. Για τον Καβάσιλα το ζεστό νερό στο ποτήριο ρίχνεται «για να σημαίνει την κάθοδο του αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία».
Συμβολισμός
Ο εικονογραφικός τύπος του Μελισμού, με τον Χριστό να εικονίζεται ως βρέφος γυμνό επάνω στην Αγία Τράπεζα, συμβολίζει με ρεαλιστικό τρόπο την μετουσίωση του άρτου σε Σώμα και του οίνου σε Αίμα. Το θέμα έχει λειτουργικό και δογματικό περιεχόμενο, καθώς αποτελεί συμβολική απεικόνιση του «μελισμού» του άρτου στη Θεία Λειτουργία (άρτος-σώμα Χριστού).
Σημασία
Συνολικά, ο Μελισμός αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό και βαθυστόχαστο εικονογραφικό θέμα που συμπυκνώνει θεμελιώδεις θεολογικές και λειτουργικές αλήθειες σχετικά με το μυστήριο της θείας ευχαριστίας. Οι ποικίλες παραστάσεις του και η διαχρονική του παρουσία στην ορθόδοξη εικονογραφία μαρτυρούν τη διαρκή σημασία του για την πνευματική ζωή και την λατρευτική παράδοση της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας. Η εικονογραφία του Μελισμού καλεί τον πιστό σε μια βαθύτερη κατανόηση του μυστηρίου της θείας κοινωνίας και της ενότητας της επίγειας και ουράνιας Εκκλησίας στη λατρεία του Τριαδικού Θεού.