Με μια Ματιά
Ο πατέρας Παύλος επιχειρεί να οριοθετήσει την Ορθοδοξία από την αίρεση, βασιζόμενη στις διδασκαλίες του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά.
Μας εξηγεί ότι αίρεση δεν είναι απλώς ένα θεολογικό λάθος, αλλά η επιλεκτική και απολυτοποιημένη πρόσληψη μέρους της αλήθειας, οδηγώντας σε διαστρέβλωση. Αναφέρονται ιστορικά παραδείγματα αιρέσεων που προσέβαλαν το πρόσωπο του Χριστού και τη δυνατότητα σωτηρίας του ανθρώπου, τονίζοντας τη σημασία της ενότητας της θείας και ανθρώπινης φύσης στον Χριστό. Επιπλέον, συζητείται η σημασία της Εκκλησίας ως χώρου σωτηρίας και η αντιμετώπιση των αιρέσεων διαχρονικά, συμπεριλαμβανομένης της εκκοσμίκευσης.
Δείτε το βίντεο
Οριοθέτηση Ορθοδοξίας και Αιρέσεως κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά
Σήμερα, θα επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε την οριοθέτηση μεταξύ της Ορθοδοξίας και της αιρέσεως, ανατρέχοντας στις διδαχές του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αποτελεί έναν εξέχοντα Πατέρα της Εκκλησίας και είναι ο πλέον κατάλληλος για να μας διαφωτίσει σχετικά με τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν την ορθή πίστη από την πλάνη.
Ορισμός της Αιρέσεως κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά
Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς διδάσκει ότι αίρεση δεν είναι κάθε εσφαλμένη θεολογική αντίληψη, ούτε απλώς η παρερμηνεία κάποιων σημείων της Αγίας Γραφής ή της Παραδόσεως της Εκκλησίας. Αντίθετα, αίρεση, σύμφωνα με την ετυμολογία της λέξεως, είναι η επιλογή κάποιου μέρους της θεολογικής αλήθειας και η απολυτοποίησή της. Με άλλα λόγια, η αίρεση τεμαχίζει την αλήθεια, επιλέγει ένα τμήμα της, το καθιστά απόλυτο και, με αυτόν τον τρόπο, παραποιεί και προσβάλλει ολόκληρη την αλήθεια. Συνεπώς, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε ότι αίρεση είναι η παραποίηση και η προσβολή της αλήθειας.
Παράδειγμα της Αρειανικής Αιρέσεως
Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς φέρνει ως παράδειγμα την διδασκαλία του Αρείου, ο οποίος δίδασκε ότι ο Χριστός είναι ένας τέλειος άνθρωπος. Σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο, ο Άρειος δεν έλεγε ψέματα, καθώς αυτό αποτελούσε μέρος της αλήθειας. Ωστόσο, δεν έλεγε όλη την αλήθεια, αλλά μόνο ένα μέρος της. Συγκεκριμένα, δεν αναγνώριζε ότι ο Χριστός ήταν και τέλειος Θεός. Με αυτόν τον τρόπο, ο Άρειος παραποιούσε και προσέβαλλε ολόκληρη τη χριστιανική αλήθεια. Δεν αναγνώριζε την ένωση της θείας και της ανθρώπινης φύσεως στο πρόσωπο του Χριστού, η οποία αποτελεί το θεμέλιο της ενώσεως του ανθρώπου με τον Θεό, δηλαδή της σωτηρίας και της θεώσεώς του. Επομένως, ο Αρειανισμός προσέβαλλε τα θεμέλια του Χριστιανισμού, δημιουργώντας έτσι την αίρεση.
Ο Ρόλος του Χριστού και η Σωτηρία του Ανθρώπου
Οι αιρέσεις διαχρονικά εστιάζονταν στο πρόσωπο του Χριστού. Είτε προσέβαλλαν και αμφισβητούσαν την ανθρώπινη φύση Του, όπως ο Μονοφυσιτισμός, είτε την θεϊκή Του φύση, όπως ο Αρειανισμός. Η αίρεση, στην ουσία, προσβάλλει τη δυνατότητα της σωτηρίας του ανθρώπου, η οποία ταυτίζεται με τη θέωσή του. Η θέωση του ανθρώπου αποτελεί τον σκοπό της δημιουργίας του. Θέωση, απλά ειπωμένο, σημαίνει να γίνει κανείς άγιος, να δει τον Χριστό εν δόξη. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν Θεού, με την κλήση να ομοιάσει τον Δημιουργό του και να γίνει Θεός κατά χάριν. Αυτό όμως είναι αδύνατο να επιτευχθεί στην αποστασία από τον Θεό και την υποταγή στην αμαρτία. Η επαναφορά στην καθ’ ομοίωσιν, δηλαδή η θέωση, είναι η σωτηρία του ανθρώπου.
Τα Δύο Επίπεδα Εμφανίσεως των Αιρέσεων
Οι αιρέσεις, ως προσβολή της σωτηρίας, εμφανίστηκαν στην ιστορία της Εκκλησίας σε δύο επίπεδα. Πρώτον, στο επίπεδο της ίδιας της σωτηρίας που προσφέρει ο Θεός στον άνθρωπο, όπως συνέβη με τον Δοκητισμό, τον Αρειανισμό, τον Νεστοριανισμό και τον Μονοφυσιτισμό. Δεύτερον, στο επίπεδο του τρόπου οικειώσεως της σωτηρίας αυτής από τον άνθρωπο, όπως συνέβη με τον Βαρλααμιτισμό, τον οποίο πολέμησε η Εκκλησία με πρωτοστάτη τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά.
Οι Αρχαίες Αιρέσεις και η Προσβολή της Προσφοράς της Σωτηρίας
Οι αρχαίες αιρέσεις προσέβαλλαν τη σωτηρία στο πρώτο επίπεδο, δηλαδή στο επίπεδο της προσφοράς της από τον Θεό στον άνθρωπο. Εάν ο Χριστός δεν ήταν αληθινός άνθρωπος, εάν δεν είχε πραγματικό ανθρώπινο σώμα, αλλά φαινομενικό, όπως ισχυρίζονταν οι Δοκητές, δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η θέωση του ανθρωπίνου σώματος και συνεπώς ούτε η δική μας θέωση. Εάν ήταν μόνο άνθρωπος, όπως υποστήριζαν οι Αρειανοί, ή μόνο Θεός, όπως δίδασκαν οι Μονοφυσίτες, η ένωση Θεού και ανθρώπου στο πρόσωπο του Χριστού θα αναιρείτο. Ακόμη, εάν ήταν και Θεός και άνθρωπος, αλλά ως δύο ξεχωριστές φύσεις που δεν ενώθηκαν σε ένα πρόσωπο, όπως έλεγαν οι Νεστοριανοί, ή εάν ήταν μόνο τέλειος Θεός και όχι τέλειος άνθρωπος, όπως ισχυρίζονταν οι Απολλιναριστές, δεν θα είχε πραγματοποιηθεί στην πληρότητά του το έργο της σωτηρίας του ανθρώπου. Η ενανθρώπηση αποτελεί έναν θεμελιώδη λίθο στην Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς μέσω αυτής το ανθρώπινο σώμα θεώθηκε, καθιστώντας δυνατή και τη δική μας θέωση.
Η Αίρεση του Βαρλααμισμού και η Προσβολή του Τρόπου Οικειώσεως της Σωτηρίας
Ο Βαρλαάμ ήταν Ορθόδοξος και δεχόταν όλα τα δόγματα της Εκκλησίας που είχαν διατυπωθεί από τις επτά Οικουμενικές Συνόδους. Ωστόσο, παρουσίαζε αιρετικές αντιλήψεις στο δεύτερο επίπεδο, αυτό του τρόπου οικειώσεως της σωτηρίας του Θεού με τον άνθρωπο. Ο Βαρλαάμ δεν έλεγε ότι ο Χριστός ή το Άγιο Πνεύμα είναι κτίσμα, όπως οι Αρειανοί ή οι Πνευματομάχοι, αλλά ισχυριζόταν ότι η ενέργεια του Θεού, δηλαδή η χάρη με την οποία σώζεται ο άνθρωπος, είναι κτιστή. Αυτή η θέση, όμως, σήμαινε ότι ο άνθρωπος δεν έρχεται σε άμεση προσωπική επαφή και ένωση με τον Θεό, αλλά με κάποιο κτίσμα. Κατά συνέπεια, αυτή η σχέση δεν διέφερε ουσιαστικά από τις θέσεις των Αρειανών και των Πνευματομάχων, παρά το γεγονός ότι καλυπτόταν από το μανδύα της Ορθοδοξίας. Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς πρωτοστάτησε στον αγώνα της Εκκλησίας εναντίον αυτής της αιρέσεως.
Η Αντιμετώπιση των Αιρέσεων και η Νίκη της Ορθοδοξίας
Όλες οι αρχαίες αιρέσεις που εμφανίστηκαν κατά την πρώτη χιλιετία αντιμετωπίστηκαν από τις επτά Οικουμενικές Συνόδους. Η νίκη της Ορθοδοξίας, η οποία γιορτάζεται την πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, προβάλλεται ως νίκη εναντίον αυτών των αιρέσεων που αμφισβήτησαν τη σωτηρία του ανθρώπου στο επίπεδο της προσφοράς της από τον Θεό. Η δεύτερη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής αποτελεί προέκταση της Κυριακής της Ορθοδοξίας, καθώς τιμάται η νίκη εναντίον της αιρέσεως που αμφισβήτησε τη σωτηρία στο δεύτερο επίπεδο, δηλαδή στον τρόπο οικειώσεως από τον άνθρωπο, με τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο.
Σύγχρονες Προκλήσεις: Κοσμικοποίηση και Απόρριψη της Πατερικής Παραδόσεως
Σήμερα, η Εκκλησία αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις, όπως η κοσμικοποίηση, η οποία αποτελεί έναν «καρκίνο» που απομακρύνει την Εκκλησία από τον σωτήριο ρόλο της. Μία εκκλησία που κοσμικοποιείται δεν σώζει· αντίθετα, η Εκκλησία πρέπει να εκκλησιοποιεί τον κόσμο. Επίσης, εμφανίζεται η τάση της μεταπατερικής παραδόσεως, η οποία υποβαθμίζει τη σημασία των Πατέρων της Εκκλησίας, στρεφόμενη σε φιλοσόφους και συγγραφείς. Ωστόσο, η γνώμη των Πατέρων, των ανθρώπων που έζησαν με τον Θεό και τους Αποστόλους, είναι αυτή που έχει ουσιαστική σημασία για την πίστη μας. Ο Απόστολος Παύλος προειδοποίησε για την εποχή που οι άνθρωποι δεν θα ανέχονται την υγιή διδασκαλία και θα αναζητούν μύθους που θα γαργαλούν την ακοή τους.
Προϋποθέσεις Σωτηρίας: Γνώση και Πίστη στον Χριστό
Η σωτηρία του ανθρώπου επιτυγχάνεται όταν προσλαμβάνεται από τον Θεό, όταν ανασυνδέεται και ενώνεται με την πηγή της ζωής. Αυτή η ανασύνδεση και ένωση με τον Θεό επιτυγχάνεται μόνο μέσω της μετάνοιας, της εξομολογήσεως και της εν Χριστώ ζωής. Δεν υπάρχει άλλη οδός. Για να αγαπήσει κανείς τον Χριστό, πρέπει πρώτα να τον γνωρίσει. Η αγάπη αυτή, όμως, δεν είναι μία «χαζοαγάπη», αλλά η αγάπη όπως τη θέλει ο Θεός, η οποία περιλαμβάνει και τη δικαιοσύνη και τη δοκιμασία. Δεύτερη προϋπόθεση είναι η πίστη. Πολλοί μπορεί να γνωρίσουν τον Χριστό, αλλά δεν τον πιστεύουν ως τον Μεσσία, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, που ήρθε, δίδαξε, έπαθε, αναστήθηκε και θα επανέλθει εν δόξη.
Επίλογος
Ο αγώνας για την Ορθοδοξία είναι συνεχής και απαιτεί επαγρύπνηση απέναντι σε κάθε παραποίηση της αλήθειας του Χριστού. Η διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά μας προσφέρει πολύτιμα εργαλεία για να διακρίνουμε την Ορθοδοξία από την αίρεση, εστιάζοντας στην πληρότητα της θεολογικής αλήθειας και στην κεντρική σημασία της ένωσης Θεού και ανθρώπου στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού για τη σωτηρία και τη θέωση του ανθρώπου.