Συνείδηση
Η συνείδηση αποτελεί μία σημαντική δύναμη της ψυχής μέσω της οποίας εκδηλώνεται κάθε πνευματική ενέργεια. Ο άγιος Νεκτάριος την ορίζει ως το εργαλείο που χρησιμοποιεί η ψυχή, αξιοποιώντας τη διανοητική και αισθητική της ενέργεια, για να προβεί σε κρίσεις σχετικά με τις πράξεις. Συγκεκριμένα, η συνείδηση εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο μία πράξη πρέπει ή δεν πρέπει να γίνει, αναλύει εάν μία ενέργεια έχει ολοκληρωθεί, και διερευνά τις μελλοντικές υποχρεώσεις που απορρέουν από τις καταστάσεις.
Η λειτουργία της συνείδησης είναι διττή. Καταρχάς, συντελεί στην αυτογνωσία, βοηθώντας τον άνθρωπο να γνωρίσει σε βάθος τον εαυτό του. Δεύτερον, υποδεικνύει την ορθή πορεία δράσης που ο άνθρωπος οφείλει να ακολουθήσει. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο άγιος Νεκτάριος διευκρινίζει πως η συνείδηση δεν υφίσταται διάκριση σε καλή και κακή με βάση την ηθική εξέλιξη του ατόμου ή την επίδραση των παθών και των εσφαλμένων δοξασιών. Ακόμη και όταν ένας άνθρωπος διαπράττει μία πράξη που αντικειμενικά είναι κατακριτέα, όπως φόνος ή ανθρωποθυσία, μπορεί να έχει «καθαρή» συνείδηση εάν η πράξη του συνάδει με τους ισχύοντες νόμους της κοινωνίας του. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η συνείδηση χαρακτηρίζεται ως πλανεμένη, καθώς ο άνθρωπος, ενώ πιστεύει ότι ενεργεί το αγαθό, στην πραγματικότητα παραβιάζει τον ηθικό νόμο της ψυχής του. Παρόλα αυτά, ακόμα και όταν πλανημένη, η συνείδηση παραμένει ένα αναγκαίο εργαλείο, διατηρώντας τον ρόλο του κριτή των πράξεων και του φύλακα των ηθικών αρχών του λόγου.
Ωστόσο, η πρωταρχική λειτουργία της συνειδήσεως έγκειται στην τήρηση του γραπτού νόμου, ο οποίος έχει θεϊκή προέλευση και έχει εμφυτευθεί στην ψυχή από τον Θεό. Αυτός ο γραπτός νόμος αντιπροσωπεύει το θείο θέλημα, στο οποίο ο άνθρωπος καλείται να υποταχθεί. Σε αυτό το πλαίσιο, η συνείδηση του ανθρώπου δρα ως ελεγκτής και κριτής κατά τη διάρκεια της ζωής του, εκφράζοντας την αντίθεσή της κάθε φορά που παραβιάζεται αυτός ο εσωτερικός νόμος.
Αυτογνωσία
Η αυτογνωσία αποτελεί έναν θεμελιώδη λίθο στην ανθρωπολογία του αγίου Νεκταρίου, καθώς συνδέεται άρρηκτα με την σωτηρία του ανθρώπου. Όπως προαναφέρθηκε, η συνείδηση παίζει καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη της αυτογνωσίας, καθώς είναι το μέσο μέσω του οποίου ο άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του. Η ανάγκη για αυτογνωσία αναδεικνύεται και από τον σκοπό των συγγραφικών έργων του αγίου Νεκταρίου, τα οποία αποσκοπούσαν στην στερέωση της πίστης στον αληθινό Θεό και στην καλλιέργεια της αυτογνωσίας. Η κατανόηση του εαυτού, των δυνάμεων και των αδυναμιών του, είναι απαραίτητη για την πνευματική πρόοδο και την πορεία προς την ομοίωση με τον Θεό.
Μνήμη
Μνήμη είναι η ικανότητα της ψυχής να συγκεντρώνει και να διατηρεί γνώσεις και αλήθειες περιγράφεται με σαφήνεια. Η ψυχή παρουσιάζεται ως ένα απέραντο θησαυροφυλάκιο αληθειών, όπου αυτές αποθηκεύονται και παραμένουν διαθέσιμες. Αυτή η λειτουργία της ψυχής να «θησαυρίζει εις εαυτήν άπειρον πλήθος αληθειών» και να «αποβαίνει ταμείον τεθησαυρισμένον πλήθους αληθειών» αντιστοιχεί στην έννοια της μνήμης.
Επιπλέον, η εικονική λειτουργία της φαντασίας προϋποθέτει την ύπαρξη μνήμης, καθώς αναφέρεται ότι σχηματίζει μία αληθινή εικόνα του παρελθόντος και συσχετίζει το παρελθόν με το παρόν με τη βοήθεια του νου. Χωρίς την ικανότητα της ψυχής να συγκρατεί και να ανακαλεί πληροφορίες από το παρελθόν, η εικονική φαντασία δεν θα μπορούσε να επιτελέσει τον σκοπό της. Έτσι, παρόλο που δεν χρησιμοποιείται η λέξη «μνήμη», η λειτουργία της αποθήκευσης και ανάκλησης πληροφοριών είναι εμφανούς στην περιγραφή των δυνατοτήτων της ψυχής.
Λόγος
Ο λόγος αποτελεί μία θεμελιώδη δύναμη της ψυχής, θεωρούμενη από τον άγιο Νεκτάριο ως εφάμιλλη της συνείδησης. Στην ανάλυση των ενεργειών και δυνάμεων της ψυχής που καταδεικνύουν την αθανασία της, ο λόγος κατέχει εξέχουσα θέση.
Η απουσία λόγου από την ψυχή θα την εξομοίωνε με τα άλογα όντα, και αντιστρόφως, χωρίς ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει νους ή λόγος. Αυτή η αλληλεξάρτηση υπογραμμίζει την άρρηκτη σύνδεση μεταξύ ψυχής, νοητικής ικανότητας (νου) και της έκφρασης αυτής της ικανότητας μέσω του λόγου. Ο λόγος δεν περιορίζεται στην απλή λεκτική επικοινωνία, αλλά αντιπροσωπεύει μία ενεργητική νοητική δύναμη που χαρακτηρίζει την λογική φύση της ανθρώπινης ψυχής. Η ύπαρξη του λόγου στην ψυχή αποτελεί ένα από τα επιχειρήματα για την διαφορά της ανθρώπινης ψυχής από την υλική φύση και συνεπώς για την αθανασία της.
Φαντασία
Η φαντασία περιγράφεται ως μία δύναμη που πηγάζει από τη διάνοια και για τον λόγο αυτό φέρει λογικό χαρακτήρα. Ο άγιος Νεκτάριος προχωρά σε μία αναλυτική διάκριση της φαντασίας σε τρία βασικά τμήματα: εικονική, δημιουργική και τελειοποιητική.
Η εικονική φαντασία έχει την ικανότητα να αναπλάθει αληθείς εικόνες του παρελθόντος. Μέσω της συνεργασίας με τον νου, η εικονική φαντασία συνδέει τις παρελθοντικές εμπειρίες με την παρούσα πραγματικότητα, επιτρέποντας την κατανόηση της συνέχειας και της εξέλιξης.
Η δημιουργική φαντασία εκδηλώνεται έπειτα από προσεκτική παρατήρηση και ανάλυση του παρελθόντος. Η λειτουργία της δεν περιορίζεται στην αναπαράσταση, αλλά προχωρά στη σύνθεση νέων, πρωτότυπων ιδεών ή έργων που δεν έχουν άμεση αναλογία στο παρελθόν. Αυτή η δημιουργική πτυχή της φαντασίας αποτελεί κινητήρια δύναμη για την καινοτομία και την πρόοδο.
Η τελειοποιητική φαντασία χαρακτηρίζει την τάση της δημιουργικής φαντασίας να επιδιώκει και να επεξεργάζεται το τέλειο. Δεν αρκείται στη δημιουργία του νέου, αλλά στοχεύει στην βελτίωση και την ολοκλήρωσή του.
Επιπλέον των τριών αυτών τμημάτων, ο άγιος Νεκτάριος διακρίνει τη φαντασία ανάλογα με την σφαίρα της ανθρώπινης ζωής στην οποία αναφέρεται, σε αισθητική, πνευματική και λογική. Η αισθητική φαντασία συνδέεται με την καλλιτεχνική έκφραση και την αντίληψη του ωραίου. Η πνευματική φαντασία σχετίζεται με την ποίηση και την δημιουργία συμβολικών και μεταφορικών νοημάτων. Τέλος, η λογική φαντασία εμπλέκεται στην φιλοσοφία και την ρητορική, υποβοηθώντας την διατύπωση επιχειρημάτων και την ανάπτυξη ιδεών.
Όπως και ο λόγος, η φαντασία, σε όλες τις εκφάνσεις της, θεωρείται μία από τις ενέργειες της ψυχής που εξετάζονται ως ενδείξεις της αθανασίας της. Η πολυπλοκότητα και η δημιουργικότητα της φαντασίας θεωρούνται χαρακτηριστικά που υπερβαίνουν την υλική φύση και υποδηλώνουν την πνευματική υπόσταση της ψυχής.