Συμβολισμοὶ Λειτουργικῶν Σκευῶν καὶ Ἀμφίων

Με μια Ματιά

Ο πατέρας Παύλος μας εξηγεί τον συμβολισμό διαφόρων λειτουργικών αντικειμένων και αμφίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Αναφέρεται στη σημασία της εκκλησιαστικής μουσικής, του άμβωνα, των ιερών σκευών όπως το Άγιο Ποτήριο και το Δισκάριο, καθώς και των ιερών αμφίων.

Επίσης, θίγει τον συμβολισμό των εικόνων και του φωτισμού του ναού, όπως κεριά και καντήλια, και απορρίπτει την κατηγορία της ειδωλολατρίας προς τους Ορθόδοξους, εξηγώντας ότι οι εικόνες αναπαριστούν πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα.

Τέλος, υπογραμμίζει τη μεγάλη σημασία που έχουν οι βίοι των Αγίων ως επαλήθευση της αλήθειας του Ευαγγελίου.

Δείτε το βίντεο

Συμβολισμοὶ Λειτουργικῶν Σκευῶν καὶ Ἀμφίων

Ο Συμβολισμός Λειτουργικών Σκευών και Αμφίων

Η μελέτη των συμβολισμών των λειτουργικών σκευών και αμφίων, καθώς και άλλων στοιχείων του ναού όπως η εκκλησιαστική μουσική, ο άμβωνας και οι εικόνες, θεωρείται από τον πατέρα Παύλο ως μία από τις πιο ενδιαφέρουσες ερωτήσεις, καθώς άπτεται του “Α και του Ω” της πνευματικής και λειτουργικής ζωής της εκκλησίας.

Ωστόσο, αναγνωρίζει ότι η απάντηση σε αυτά τα ζητήματα είναι δύσκολη, καθώς το καθένα απαιτεί μία ολόκληρη εργασία για να απαντηθεί ικανοποιητικά. Παρόλα αυτά, προσπαθεί περιληπτικά να δώσει απάντηση στα σημαντικά αυτά ερωτήματα.

Εκκλησιαστική Μουσική

Ο πατέρας Παύλος εξηγεί ότι η εκκλησιαστική μουσική, και συγκεκριμένα η βυζαντινή μουσική, έγινε δεκτή στη λατρεία της Εκκλησίας για έναν συγκεκριμένο λόγο. Αναφέρεται στον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος εξηγεί στην ερμηνεία του στον πρώτο ψαλμό ότι το Άγιο Πνεύμα δίδαξε την μουσική στην εκκλησία. Το Άγιο Πνεύμα, βλέποντας ότι το ανθρώπινο γένος είναι δυσπρόσιτο στην αρετή και επιρρεπές στην ηδονή, αναμείξε την ευχαρίστηση της μουσικής με τα ευαγγελικά λόγια του κηρύγματος, ώστε αυτά να εισέρχονται και να ριζώνουν ευκολότερα στην ψυχή. Το τελειότερο όργανο μουσικής είναι η φωνή. Ο σκοπός της μουσικής είναι να μαλακώσει τις ψυχές των ανθρώπων, να τις καλλιεργήσει και να προετοιμάσει το έδαφος για να καρποφορήσει ο σπόρος των λόγων. Ο πατέρας Παύλος τονίζει ότι ούτε τα λόγια των ύμνων και τροπαρίων ούτε η μουσική μπορούν να αλλαχθούν, διότι και τα δύο είναι θεόπνευστα και προέρχονται από αγίους ανθρώπους γεμάτους Άγιο Πνεύμα. Η Εκκλησία, ως σώμα του Χριστού, τα δέχθηκε ως κατάλληλα για τη λατρεία του Θεού και τα καθαγίασε. Αναφέρει, δε, ότι πολλά θαύματα και αποκαλύψεις σχετίζονται με την εκκλησιαστική μουσική, όπως ο τρισάγιος ύμνος και το “Άξιον Εστί”, τα οποία μαθαίνονται από τους ίδιους τους αγγέλους.

Ο Άμβωνας

Ο άμβωνας συμβολίζει τον αποκεκυλισμένο λίθο του μνήματος του Κυρίου. Πάνω από αυτόν τον λίθο, ο Άγιος Άγγελος μετέδωσε το χαρμόσυνο μήνυμα της αναστάσεως. Αντίστοιχα, οι ιερείς και οι διάκονοι, διαβάζοντας το Ευαγγέλιο και κηρύττοντας, μεταφέρουν ακριβώς το ίδιο μήνυμα. Παλαιότερα, ο άμβωνας βρισκόταν στο κέντρο του ναού, από όπου διαβαζόταν εμελώς το Ευαγγέλιο. Κάποιες μεγάλες εκκλησίες πλέον δεν έχουν τον άμβωνα στο κέντρο, αλλά με εσωτερική σκάλα είναι ακριβώς πάνω από την Ωραία Πύλη. Άλλες εκκλησίες έχουν τον άμβωνα που όλοι γνωρίζουν, όπου ανεβαίνει ο Διάκονος ή ο Ιερέας για να διαβάσει το Ευαγγέλιο.

Η Αγία Τράπεζα και το Εωθινό Ευαγγέλιο

Το ιωθινό Ευαγγέλιο, που έχει περιεχόμενο σχετικό με τις εμφανίσεις του Χριστού μετά την Ανάσταση, αναγινώσκεται σήμερα εμελώς στο δεξί μέρος της Αγίας Τράπεζας. Όταν ο ιερέας ή ο διάκονος πηγαίνει στο δεξί μέρος της Αγίας Τράπεζας για να διαβάσει το Ευαγγέλιο, αυτό συμβολίζει τον άγγελο που καθόταν στο δεξί μέρος του μνήματος και μίλησε στις μυροφόρες. Η Αγία Τράπεζα εκείνη τη στιγμή συμβολίζει τον Πανάγιο Τάφο του Χριστού.

Εξαπτέρυγα

Τα εξαπτέρυγα συμβολίζουν τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ, ένα από τα εννέα τάγματα των αγγέλων. Δορυφορούν και περικυκλώνουν τον Βασιλέα των όλων κατά τη Μεγάλη Είσοδο. Παλαιότερα κατασκευάζονταν από ύφασμα και οι διάκονοι τα χρησιμοποιούσαν κουνώντας τα για να διώχνουν τυχόν έντομα πάνω από το Άγιο Ποτήριο. Σήμερα, αυτή η συνήθεια παρατηρείται κυρίως στους Ρώσους, όπου δύο παιδιά ή διάκονοι κρατούν τα εξαπτέρυγα πάνω από τον ιερέα που διαβάζει το Ευαγγέλιο στην Ωραία Πύλη ή κατά την ώρα της Μετουσίωσης ή όταν βγάζει τον αέρα πάνω από τα τίμια δώρα, κουνώντας τα πανιά για να μην πλησιάσει κάποιο έντομο. Είναι μία πολύ ωραία συνήθεια, που μοιάζει με κατάνυξη, όταν τα εξαπτέρυγα είτε χρησιμοποιούνται όπου διαβάζεται είτε προστατεύουν τα τίμια δώρα.

Ιερά Σκεύη

Ο πατέρας Παύλος αναφέρεται επιγραμματικά στα ιερά σκεύη και τους συμβολισμούς τους.

• Το Άγιο Ποτήριο: Συμβολίζει το ποτήρι του Μυστικού Δείπνου.
• Το Άγιο Δισκάριο: Είναι στρογγυλό και συμβολίζει τον ουρανό, κρατώντας τον Δεσπότη του ουρανού, όπως λέει ο Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης. Επίσης, συμβολίζει την Εκκλησία πάνω στην οποία ο λειτουργός ιερέας τοποθετεί κατά την ακολουθία της προθέσεως όλα τα μέλη της, δηλαδή τον Χριστό ως κεφαλή και τις μερίδες. Μία άλλη ερμηνεία, λιγότερο διαδεδομένη, είναι ότι το στρογγυλό δισκάριο συμβολίζει την κοιλιά της Κυρίας Θεοτόκου.
• Οι Μερίδες στην Προσκομιδή: Στο κέντρο του δισκαρίου βρίσκεται ο Αμνός. Γύρω του τοποθετούνται διάφορες μερίδες:
  • Η μερίδα της Κυρίας Θεοτόκου.
  • Οι μερίδες για τα τάγματα των αγγέλων και των αγίων, με συγκεκριμένη σειρά: Άγγελοι, Πρόδρομος και Προφήτες, Απόστολοι, Ισαπόστολοι, Ιεράρχες, Μάρτυρες, Άγιοι Ανάργυροι, Θεοπάτορες, ο άγιος που γιορτάζει την ημέρα.
  • Οι μερίδες για τους ζώντες.
  • Οι μερίδες για τους κοιμηθέντες.
  • Στη μέση βρίσκεται η μερίδα του ιερέα.

Ο ιερέας είναι υποχρεωμένος να βγάλει μερίδα όχι μόνο για αυτούς που τον αγαπούν, αλλά και για αυτούς που τον έχουν αδικήσει, μισήσει ή έχει έρθει σε ρήξη, είτε ζουν είτε έχουν κοιμηθεί.

Σχετικά με τις μερίδες για τους κοιμηθέντες, ο πατέρας Παύλος αναφέρει το ζήτημα της μνημόνευσης των αυτοχείρων. Διευκρινίζει ότι όσοι αυτοκτόνησαν δεν μνημονεύονται, εκτός εάν υπάρχει ιατρικό χαρτί που να βεβαιώνει ότι ο άνθρωπος δεν ήταν σώφρων λόγω ψυχιατρικής ασθένειας και είχε το ακαταλόγιστο. Σε αυτή την περίπτωση, μπορούν να γίνουν μνημόσυνα και τεσσαράκοντα.

• Η Λαβίδα: Η λαβίδα, το κουταλάκι όπως συχνά αποκαλείται, συμβολίζει τη λαβίδα με την οποία το Σεραφείμ έδωσε στον προφήτη Ησαΐα ένα αναμμένο κάρβουνο στο στόμα. Ο πατέρας Παύλος εξηγεί ότι το Δεσποτικό Σώμα είναι ένα αναμμένο κάρβουνο, το οποίο ο ιερέας μεταδίδει με τη λαβίδα στους κατάλληλα προετοιμασμένους, θερμαίνοντάς τους και φωτίζοντάς τους. Αντίθετα, για όσους προσέρχονται αναξίως, είναι καυστικό και τους καταφλέγει. Παρομοιάζει τη θεία κοινωνία με ένα κερί: μπορεί να φωτίσει ένα δωμάτιο (φωτιστικό) αλλά μπορεί και να κάψει αν κάποιος πλησιάσει το δάχτυλο (καυστικό). Είναι φωτιστική για όσους κοινωνούν με προετοιμασία (εξομολόγηση, αυτοκριτική) και καυστική για όσους πάνε από συνήθεια ή απροετοίμαστοι.

Ο πατέρας Παύλος αναφέρεται στην κακή συνήθεια και την εσφαλμένη αντίληψη ότι η λαβίδα μεταδίδει ασθένειες. Δηλώνει κατηγορηματικά: “Δεν μεταδίδεται καμία αρρώστια μέσω της θείας κοινωνίας”. Αναφέρει μάλιστα ότι οι ιερείς και οι ψάλτες, οι οποίοι κοινωνούν συχνά και κάνουν την κατάλυση, θα έπρεπε να έχουν αρρωστήσει ή πεθάνει πολλές φορές αν μεταδιδόταν ασθένεια. Επικαλείται συζητήσεις με γιατρούς, οι οποίοι επιβεβαίωσαν ότι το αλκοόλ στο κρασί της Θείας Κοινωνίας δεν είναι αρκετό ούτε για να απολυμάνει τη λαβίδα, ούτε η κίνηση (που διαρκεί δευτερόλεπτα) είναι αρκετή για κάτι τέτοιο. Ωστόσο, τονίζει ότι ανεξάρτητα από επιστημονικές εξηγήσεις ή αμφιβολίες, δεν υπάρχει πιθανότητα η Θεία Κοινωνία ποτέ να μεταδώσει ασθένεια. Αντιθέτως, μεταδίδει ζωή, και μάλιστα αιώνια ζωή, σε όσους έχουν πάει κανονικά να κοινωνήσουν, και “κάρβουνο” σε όσους έχουν πάει αναξίως.

• Ο Αστερίσκος: Ο αστερίσκος είναι το σκεύος που μπαίνει πάνω από το Άγιο Δισκάριο. Συμβολίζει το άστρο της Βηθλεέμ και όλο το στερέωμα του ουρανού. Η πρακτική του σημασία είναι να μην έρχονται τα καλύμματα σε επαφή με τα μέρη του άρτου που βρίσκονται στον δίσκο.
• Τα Καλύμματα: Τα καλύμματα, τα οποία ο ιερέας τοποθετεί πάνω στο Άγιο Δισκάριο και στο Άγιο Ποτήριο, και το ένα μεγάλο που καλύπτει την προσκομιδή, συμβολίζουν τα σπάργανα του Χριστού κατά τη γέννησή του και τα σάβανα με τα οποία τον τύλιξαν μετά τη σταύρωση. Συνήθως έχουν σχήμα σταυρού, διότι όλο το σχέδιο της θείας οικονομίας βασίζεται στον Σταυρό και την Ανάσταση. Το μέρος της Αγίας Προθέσεως συμβολίζει και το σπήλαιο της γεννήσεως, από όπου ξεκινά το έργο της θείας οικονομίας, όπως από την πρόθεση ξεκινά η θεία λειτουργία. Συμβολίζει, επίσης, το μνημείο της ταφής, όπου με την Ανάσταση και την Ανάληψη τελειώνει το σχέδιο της θείας οικονομίας και η θεία λειτουργία.
• Ο Αέρας: Ο αέρας είναι ένα ορθογώνιο ύφασμα με δύο κορδέλες, το οποίο ο ιερέας κουβαλάει στην πλάτη του κατά τη Μεγάλη Είσοδο. Αυτό το ύφασμα καλύπτει ταυτόχρονα και τα δύο σκεύη (Άγιο Ποτήριο και Άγιο Δισκάριο). Συμβολίζει τα καλύμματα, την φωτεινή νεφέλη του όρους Θαβώρ, ή το καταπέτασμα που χώριζε στην Παλαιά Διαθήκη τα Άγια των Αγίων. Ο πατέρας Παύλος περιγράφει το καταπέτασμα του ναού του Σολομώντος ως ένα τεράστιο ύφασμα που κρεμιόταν από το ταβάνι μέχρι το πάτωμα, το οποίο απαιτούσε τουλάχιστον 200 ιερείς για να μεταφερθεί και 100 για να κρεμαστεί. Αυτό το καταπέτασμα σκίστηκε την ώρα που ο Κύριος είπε “τετέλεστα”, όχι λόγω σεισμού, αλλά επειδή ο Θεός εγκατέλειψε τους Εβραίους και πλέον βρίσκεται στους χριστιανικούς ναούς.
• Η Λόγχη: Η λόγχη είναι ένα μικρό μαχαιράκι σε σχήμα λόγχης. Συμβολίζει τη λόγχη του Κεντυρίωνα, με την οποία ένας από τους στρατιώτες έπληξε την πλευρά του Χριστού για να διαπιστώσει αν ζει, και από όπου βγήκε αίμα και νερό.
• Το Θυμιατό: Το θυμιατό με τις τέσσερις αλυσίδες του συμβολίζει τους τέσσερις ευαγγελιστές. Τα δώδεκα κουδούνια του συμβολίζουν τους δώδεκα αποστόλους, των οποίων το κήρυγμα ακούστηκε σε όλη την οικουμένη. Η βάση του θυμιατού συμβολίζει την Παναγία, η οποία δέχτηκε τον Χριστό στα σπλάχνα της “χωρίς να καίει”. Ο Χριστός συμβολίζεται με το αναμμένο κάρβουνο μέσα στο θυμιατό. Το θυμίαμα τέλος, συμβολίζει την προσευχή που ανέρχεται προς τον ουρανό ή την ψυχή, η οποία όταν θερμαίνεται από την πίστη, ανασταίνεται και γεμίζει με τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, συμβολιζόμενη με την ευωδία του θυμιάματος.

Τα Φώτα του Ναού, τα Κεριά και το Λάδι

Τα φώτα του ναού, τα οποία κρέμονται από τον τρούλο (συμβολίζοντας τον ουρανό), συμβολίζουν τους αστέρες. Μπορούν επίσης να συμβολίζουν τους αγίους. Ανάλογα με το είδος τους, μπορούν να έχουν επιπλέον συμβολισμούς:

• Τα όρθια φώτα συμβολίζουν τη στήλη του πυρός της Παλαιάς Διαθήκης.
• Τα τρίφωτα (με τρεις λαμπάδες ή κεριά) συμβολίζουν την Αγία Τριάδα.
• Τα επτάφωτα συμβολίζουν τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος.
• Τα δωδεκάφωτα συμβολίζουν τους Αγίους Αποστόλους.

Ο πατέρας Παύλος τονίζει ότι τα φώτα διασώζουν καλύτερα τους συμβολισμούς τους και βοηθούν την ψυχή να κατανοηθεί όταν είναι φυσικά, δηλαδή αποτελούμενα από κεριά και καντήλια που καίνε, και όχι από τεχνητό φως (ηλεκτρικό ρεύμα).

Τα κεριά και το λάδι αποτελούν μία προσφορά προς τον Θεό. Αν και τα υλικά (λάδι, κερί) τα έχει δώσει ο Θεός, η προσφορά είναι σημαντική.

Ο πατέρας Παύλος αναφέρει ότι σε περίπτωση που κάποιος ξεχάσει τα χρήματά του, μπορεί να πάρει κερί για να ανάψει, αρκεί να ενημερώσει τον υπεύθυνο, λέγοντας ότι θα το πάρει χωρίς χρήματα. Δεν επιτρέπεται να του το απαγορευτεί. Εάν είναι κοντά, μπορεί να επιστρέψει αργότερα τα χρήματα, αλλιώς δεν υπάρχει λόγος. Το να πάρει κανείς κερί χωρίς να ενημερώσει θεωρείται κλεψιά.

Εξηγεί περαιτέρω τους συμβολισμούς των κεριών και του λαδιού:

• Τα Κεριά: Το μαλακό και εύπλαστο των κεριών συμβολίζει το εύπλαστο και μαλακό της ψυχής κατά την ερωτική δύναμη του Αγίου Πνεύματος. Επίσης, τα κεριά φτιάχνονται από αγνό κερί μέλισσας, η οποία μαζεύει γύρη από διάφορα λουλούδια, υπενθυμίζοντας την εργατικότητα της μέλισσας και το γεγονός ότι μαζεύει ό,τι καλό και απορρίπτει ό,τι ρυπαρό. Ακόμη, το κερί θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο το πυρ (η θεότητα) ενώνεται με την εύπλαστη ψυχή, τη μαλακώνει, τη φωτίζει, και μέσω αυτής φωτίζει και όλους όσους έρχονται σε κοινωνία μαζί της. Για να αποτελεί πραγματική προσφορά, το κερί πρέπει να είναι γνήσιο.
• Το Λάδι: Το λάδι συμβολίζει το άπειρο έλεος του Θεού. Τα καντήλια στην εκκλησία συμβολίζουν τη μεταδοτική δύναμη του θείου ελέους και φωτισμού. Συμβολίζουν επίσης τους αγίους, των οποίων το φως έλαμψε ενώπιον των ανθρώπων.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους οι Ορθόδοξοι πρέπει να ανάβουν καντήλι: για να θυμίζει την ανάγκη για προσευχή, για να φωτίζει τον χώρο και να διώχνει το σκότος (όπου επικρατούν δυνάμεις του κακού), για να θυμίζει στο σπίτι ότι ο Χριστός είναι το μόνο αληθινό φως, για να θυμίζει ότι η ζωή μας πρέπει να είναι φωτεινή, για να θυμίζει ότι όπως το καντήλι απαιτεί το ανθρώπινο χέρι για να ανάψει, έτσι και η ψυχή απαιτεί το χέρι του Θεού (τη χάρη Του) για να ανάψει, και για να θυμίζει ότι το θέλημά μας πρέπει να “καεί” και να θυσιαστεί για την αγάπη του Χριστού. Όπως το κερί, έτσι και το λάδι των καντηλιών πρέπει να είναι ελαιόλαδο, όσο το δυνατόν καλύτερης ποιότητας, για να είναι πραγματική προσφορά.

Εικόνες

Οι εικόνες δεν συμβολίζουν τίποτα. Απλώς αναπαριστούν είτε τα πρόσωπα που εικονίζουν (Χριστό, Παναγία, Αγίους) είτε τα γεγονότα που δηλώνουν. Έχουν, λοιπόν, μη συμβολικό χαρακτήρα, αφού πάνω τους βρίσκεται ο άγιος. Οι πιστοί καλούνται να μιμηθούν τα εικονιζόμενα πρόσωπα και να βιώσουν τα γεγονότα που βλέπουν. Προσκυνούν τις εικόνες από τιμή και σεβασμό προς τον εικονιζόμενο, όχι λατρευτικά. Η τιμή αποδίδεται στο πρόσωπο, όχι στο υλικό ή την τέχνη της εικόνας.

Ο πατέρας Παύλος αντιμετωπίζει την κατηγορία από ομάδες όπως οι Ιεχωβάδες, οι Προτεστάντες και οι Μουσουλμάνοι ότι οι Ορθόδοξοι είναι ειδωλολάτρες επειδή προσκυνούν εικόνες και λείψανα. Εξηγεί τη διαφορά μεταξύ ειδώλου και εικόνας. “Είδωλο είναι κάτι το οποίο κατασκευάστηκε με τη φαντασία του ανθρώπου… Εικόνα είναι κάτι το οποίο αποτυπώθηκε που είναι πραγματικό”. Δεν μπορεί κανείς να απεικονίσει κάτι που δεν υπάρχει. Αντίθετα, οι Ορθόδοξοι σέβονται και τιμούν ανθρώπους που ακολούθησαν τον λόγο του Χριστού και δοξάστηκαν, έγιναν άγιοι.

Σχετικά με τις μετάνοιες μπροστά στις εικόνες, εξηγεί ότι γίνονται από τιμή και σεβασμό προς τον άγιο. Ο Άγιος το γνωρίζει αυτό, και το σημαντικό είναι η ουσία της τιμής, όχι ο τύπος.

Ο πατέρας Παύλος θέτει την ερώτηση πώς γνωρίζουμε ότι το Ευαγγέλιο που έχουμε στα χέρια μας είναι αληθινό και δεν έχει αλλοιωθεί. Η απάντηση βρίσκεται μέσα στην Εκκλησία και στους Αγίους Πατέρες, αλλά και στους αγίους που έζησαν πριν από τις Οικουμενικές Συνόδους. Η απόδειξη της αλήθειας του Ευαγγελίου είναι οι βίοι των Αγίων. Από τον Άγιο Στέφανο μέχρι τον Άγιο Παΐσιο και τον Πορφύριο, όλοι ακολούθησαν αυτό το Ευαγγέλιο. “Οι βίοι των Αγίων είναι η επαλήθευση του Ευαγγελίου”.

Οι εικόνες είναι η Αγία Γραφή “με ζωγραφιές, με εικόνες”. Κάθε άγιος και αγία είναι μία “Αγία Γραφή” διότι ακολούθησε το Ευαγγέλιο.

Τέλος, ο πατέρας Παύλος σημειώνει ότι είναι αδιανόητο να υπάρχει Ορθόδοξος που να μην πηγαίνει στην εκκλησία και πάνω απ’ όλα να μην κοινωνάει.