Με μια Ματιά
Ο πατέρας Παύλος συζητά την έννοια του “απρόσιτου Θεού”. Αναλύει τις καταφατικές και αποφατικές θεολογικές προσεγγίσεις στην κατανόηση της θείας φύσης, εξετάζοντας τις απόψεις πατέρων της Εκκλησίας όπως ο Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Επισημαίνεται η αδυναμία πλήρους κατανόησης της θείας ουσίας, ενώ τονίζεται η δυνατότητα πρόσβασης στον Θεό μέσω της αγάπης και της πίστης, και όχι μέσω της λογικής. Συζητείται επίσης ο ρόλος της αγνωσίας στην προσέγγιση του Θεού.
Δείτε το βίντεο
Θεός Απρόσιτος: Παρουσίαση της Καταφατικής και Αποφατικής Θεολογίας
Το ζήτημα της απρόσιτης φύσης του Θεού αποτελεί θεμελιώδη άξονα στην Ορθόδοξη χριστιανική θεολογία, και προσεγγίζεται μέσα από δύο διακριτές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες οδούς: την καταφατική και την αποφατική θεολογία. Αυτές οι δύο προσεγγίσεις δεν αντιτίθενται, αλλά λειτουργούν συμπληρωματικά για την κατανόηση του θείου, αναγνωρίζοντας αφενός την πεπερασμένη ικανότητα του ανθρώπινου νου, αφετέρου την απεριόριστη φύση του Θεού.
Η Πεπερασμένη Φύση της Ανθρώπινης Γνώσης
Ο άνθρωπος, στη προσπάθεια του να κατανοήσει τον κόσμο και τον Θεό, βασίζεται στα αισθητήρια όργανα, τη διάνοια και τη συνείδηση. Ωστόσο, η ανθρώπινη γνώση έχει περιορισμούς και δεν μπορεί να υπερβεί ορισμένα όρια. Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι ο άνθρωπος θα μπορούσε να αποκτήσει ολόκληρη τη γνώση για το σύμπαν, συμπεριλαμβανομένης της θέσης και της κίνησης κάθε ατόμου, του παρελθόντος και του μέλλοντος, θα εξακολουθούσε να αντιμετωπίζει ανυπέρβλητα αινίγματα.
Σύμφωνα με τον Du Bois-Reymond, ο άνθρωπος δεν θα μπορέσει ποτέ να εξηγήσει την ουσία της ύλης και της δύναμης, ούτε τα απλά φαινόμενα της συνείδησης. Ο Du Bois-Reymond αναφέρει επτά αινίγματα για τη γνώση του ανθρώπου, από τα οποία τα τρία είναι γνωστά ότι τα αγνοούμε, και τα υπόλοιπα τέσσερα θα τα αγνοούμε για πάντα. Αυτή η πεπερασμένη φύση της ανθρώπινης γνώσης καθιστά σαφές ότι η πλήρης κατανόηση του Θεού είναι αδύνατη για τον άνθρωπο.
Απρόσιτος Θεός και η Αγνωσιολογία
Η Ορθόδοξη Θεολογία αντιμετωπίζει το απρόσιτο του Θεού μέσω της αγνωσιολογίας, που αποτελεί τον πυρήνα της διδασκαλίας των Πατέρων της Εκκλησίας. Η αγνωσιολογία δεν είναι μια παραίτηση από την προσπάθεια γνώσης του Θεού, αλλά μια συνειδητοποίηση των ορίων της ανθρώπινης κατανόησης. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία του Θεού, αλλά μπορούμε να έχουμε μια εμπειρική γνώση των άκτιστων ενεργειών Του, όπως η αγάπη, η πίστη και ο αγιασμός.
Ονόματα και Ιδιότητες του Θεού: Συμβατική Χρήση
Οι Πατέρες της Εκκλησίας υποστηρίζουν ότι ο Θεός είναι πολυώνυμος επειδή είναι ανώνυμος. Τα ονόματα που χρησιμοποιούμε για τον Θεό, όπως το Ον, το Αγαθόν, ο Νους, ο Πατέρας, ο Δημιουργός ή ο Κύριος, δεν δηλώνουν την ουσία Του, αλλά είναι συμβατικές εκφράσεις που χρησιμοποιούνται λόγω της αμηχανίας του ανθρώπου. Τα ονόματα αυτά επιτρέπουν στη διάνοια να στηριχθεί σε κάτι, αλλά δεν αποκαλύπτουν την πραγματική φύση του Θεού.
Τα προσωνύμια που αποδίδουμε στο Θεό, όπως Παντοκράτορας, Φιλάνθρωπος, Δυνατός ή Σαβαώθ, είναι ενέργειες και ιδιότητες του Θεού, και όχι η ουσία Του. Η διάκριση μεταξύ της ουσίας και των ιδιωμάτων του Θεού είναι σημαντική, καθώς μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι η ουσία Του παραμένει απρόσιτη και ασύλληπτη, ενώ τις ενέργειές Του μπορούμε να τις βιώσουμε και να τις αντιληφθούμε.
Η Ουσία του Θεού: Υπερβατική και Απροσπέλαστη
Σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης, οι λογισμοί των ανθρώπων δεν μπορούν να φτάσουν τον Θεό, και το ίδιο ισχύει και για τους αγγέλους. Ο Δίδυμος ο Τυφλός υποστηρίζει ότι η Αγία Τριάδα είναι αόρατη ακόμη και στα μάτια των Σεραφείμ, και είναι αδύνατο να την αγγίξει κανείς, καθώς είναι χωρίς μέγεθος, βάθος, πλάτος και μορφή.
Κατά τον συγγραφέα των έργων που αποδίδονται στον Διονύσιο τον Αεροπαγίτη, η ουσία του Θεού δεν είναι ψυχή, νους, δεν εκφράζεται, δεν νοείται, και δεν είναι ούτε ίση, ούτε άνιση, ούτε όμοια ούτε ανόμοια με κάτι άλλο. Είναι υπερούσια, πέρα από τον χρόνο και τον χώρο, χωρίς αιτία και όνομα, και είναι η πλήρης αιτία των πάντων. Αυτές οι περιγραφές υπογραμμίζουν την υπερβατική φύση του Θεού και την αδυναμία της ανθρώπινης λογικής να τον κατανοήσει πλήρως.
Καταφατική Θεολογία: Η Οδός της Κατάφασης
Μέσω της φυσικής αποκάλυψης, της Αγίας Γραφής και της Ιεράς Παράδοσης, ο άνθρωπος επιδιώκει να αναχθεί στην υπερφυσική αλήθεια, αποδίδοντας στο Θεό ιδιώματα και ονόματα. Στην καταφατική θεολογία, αποδίδουμε στον Θεό κάθε τελειότητα στον υπέρτατο βαθμό, όπως αιώνιος, παντοδύναμος και πανταχού παρών. Αυτή η προσέγγιση αποδίδει στο Θεό θετικές ιδιότητες, βασιζόμενη στην αιτιώδη σχέση Του με τον κόσμο.
Στην καταφατική θεολογία διακρίνονται δύο πορείες: η οδός της υπεροχής, που παρουσιάζει το θείο ως υπέρτατο, και η οδός της αιτιότητας, που τον παρουσιάζει ως δημιουργό και ουσιαστική αιτία των πάντων. Η καταφατική θεολογία αναφέρεται στην προσιτή και καταληπτή όψη του Θεού, δηλαδή σε ό,τι μπορούμε να αντιληφθούμε με τις ανθρώπινες δυνατότητές μας.
Αποφατική Θεολογία: Η Οδός της Άρνησης
Αντίθετα, η αποφατική θεολογία, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της άρνησης, αρνείται να αποδώσει στον Θεό κάθε ατέλεια του κόσμου και κάθε στοιχείο που δεν αρμόζει στο θείο. Αυτή η προσέγγιση αποδίδει στο Θεό αρνητικά ιδιώματα, διαφοροποιώντας Τον από την κτιστή πραγματικότητα και υπογραμμίζοντας την υπεροχή Του έναντι των κτιστών όντων.
Η αποφατική θεολογία θεωρείται ανώτερη της καταφατικής, καθώς στοχεύει στην απρόσιτη, ακατάληπτη και άγνωστη όψη του Θεού. Στην καταφατική θεολογία προσπαθούμε να πούμε τι είναι ο Θεός, ενώ στην αποφατική τι δεν είναι, αναγνωρίζοντας ότι η ουσία Του ξεπερνά κάθε ανθρώπινη κατανόηση.
Η Σιωπή ως Θεολογική Έκφραση
Σύμφωνα με τον μακαριστό Ιερεμία Φούντα, όταν δεν υπάρχουν λόγια για να εκφράσουμε το μεγαλείο του Θεού, η σιωπή μας αποτελεί αποφατική θεολογία. Με το να παραδεχόμαστε την αδυναμία μας να μιλήσουμε για τον άγιο και υπερτάτο Θεό, τον δοξάζουμε ακόμη περισσότερο, ίσως περισσότερο και από ότι με την καταφατική θεολογία. Αυτή η προσέγγιση αναδεικνύει τη σημασία της σιωπής ως μορφή θεολογικής έκφρασης, όπου η αδυναμία του λόγου γίνεται μέσο προσέγγισης του απείρου Θεού.
Η Αγνωσία ως Μορφή Γνώσης
Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής διδάσκει ότι ο Θεός λέγεται και ον και μη ον, καθώς δεν είναι κανένα από τα όντα, αλλά είναι ανώτερος από όλα. Ακόμη και το ρήμα “εστί” δεν μπορεί να περιγράψει επαρκώς την ύπαρξη του Θεού. Η αληθινή προσέγγιση του Θεού επιτυγχάνεται όταν αφαιρέσουμε κάθε ανθρώπινη έκφραση, έννοια, αντίληψη και γνώση, και εισέλθουμε στην απόλυτη αγνωσία. Μέσα από αυτή την αγνωσία μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό καθαρό από ανθρώπινες παρεμβάσεις. Η πορεία της γνώσης οδηγεί στην αγνωσία, όπου βλέπουμε τον Θεό όπως είναι πραγματικά, και όχι όπως τον παρουσιάζουν οι ανθρώπινες αντιλήψεις.
Ακαταληψία του Θεού
Σύμφωνα με τον Μέγα Βασίλειο, η μοναδική γνώση της θείας ουσίας είναι η αίσθηση του ακαταλήπτου. Η λέξη ακατάληπτο σημαίνει την αδυναμία ή την ανικανότητα για κατανόηση ή βέβαιη γνώση. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός επιβεβαιώνει ότι το θείο είναι άπειρο και ακατάληπτο, και το μόνο που κατανοούμε είναι την απειρία και την ακαταληψία μας. Δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία του Θεού, αλλά τις ενέργειές Του.
Η Συγκατάβαση του Θεού: Προσιτότητα μέσω Εικόνων
Ο Θεός, μη θέλοντας να παραμείνουμε στην πλήρη άγνοια, περιέβαλε τα σώματα με τύπους, σχήματα και εικόνες, ανάλογα με τη φύση μας. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ερμηνεύοντας την πρώτη επιστολή προς Τιμόθεο, αναφέρει ότι ο Θεός είναι φως απρόσιτο, όχι ως ουσία, αλλά ως εικόνα. Η απροσίτοτητα του Θεού είναι μεγαλύτερη από την ακαταληψία Του, υπογραμμίζοντας την υπέρβαση του θείου από κάθε ανθρώπινη σύλληψη.
Ο Θεός φανερώνεται στον άνθρωπο όχι όπως είναι, αλλά σύμφωνα με την ικανότητα του ανθρώπου να Τον δει. Αυτό σημαίνει ότι η αντίληψή μας για τον Θεό είναι προσαρμοσμένη στις δικές μας ικανότητες και αντιλήψεις, και δεν αντικατοπτρίζει την πλήρη και αληθινή φύση Του. Ο Θεός αποκαλύπτεται στον κάθε άνθρωπο ανάλογα με το μέτρο της αδυναμίας του και της αγιότητάς του.
Συνοψίζοντας, η κατανόηση του Θεού είναι μια συνεχής προσπάθεια, όπου η γνώση και η αγνωσία, η κατάφαση και η άρνηση, λειτουργούν συμπληρωματικά για να μας οδηγήσουν σε μια βαθύτερη κατανόηση του απρόσιτου και υπερβατικού Θεού.