Η Παναγία ως το Υπέρτατο Πρότυπο Μοναχισμού και Ασκητισμού
Η Υπεραγία Θεοτόκος Μαρία κατέχει μια εξέχουσα θέση στην Ορθόδοξη πνευματική ζωή και αποτελεί ένα σημαντικό πρότυπο ασκητικότητας, το οποίο συμπορεύεται απαραίτητα με το επίπονο στάδιο της άσκησης.
Η Παναγία αναδεικνύεται ως το υπέρτατο ασκητικό ιδεώδες μέσα από την καθαρότητα της ζωής της, την απόλυτη αφοσίωσή της στον Θεό και την απομάκρυνσή της από τα εγκόσμια. Ο βίος της Παναγίας ήταν ασκητικός. Ο βυζαντινός θεολόγος Νικόλαος Καβάσιλας προβάλλει την εσωτερική άσκηση της Παναγίας, η οποία πραγματοποιείται στα βάθη της ψυχής, δίνοντας έμφαση στην τριμερή κάθαρσή της: του νου, της θέλησης και της επιθυμίας.
Ο υποδειγματικός βίος της Παναγίας την ανέδειξε σε διάκονο του μυστηρίου της θείας ενανθρωπήσεως. Ο βυζαντινός θεολόγος Νικόλαος Καβάσιλας παρουσιάζει στις εγκωμιαστικές του ομιλίες προς τη Θεοτόκο την πίστη της Εκκλησίας προς την Παναγία ως πρότυπο πνευματικής τελειώσεως. Για τους πιστούς, και ιδίως για τους μοναχούς, η Παναγία αποτελεί πηγή έμπνευσης και καθοδήγησης στην πνευματική τους πορεία, ενσαρκώνοντας την απόλυτη αφοσίωση, την αγνότητα, την υπακοή και την άσκηση.
Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός σε ομιλία του, αναφέρει ότι η Παναγία και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος είναι τα πρότυπα της ασκήσεως και της πνευματικής ζωής.
Η Ζωή στον Ναό ως Πρότυπο Ασκητικής Αφοσίωσης
Η Παναγία, από νεαρή ηλικία, εισήλθε στα Άγια των Αγίων για να προετοιμασθεί κατάλληλα για τη διακονία της σαρκώσεως του Λόγου του Θεού. Η δωδεκαετής παραμονή της Παναγίας στα Άγια των Αγίων του Ναού του Σολομώντα αποτελεί ένα ισχυρό παράδειγμα απομόνωσης από τον κόσμο και πλήρους αφιέρωσης στον Θεό. Σύμφωνα με την Ιερά Παράδοση, κατοικούσε στα Άγια των Αγίων, έναν χώρο όπου μόνο ο αρχιερέας μπορούσε να εισέλθει μία φορά τον χρόνο.
Αυτή η επιλογή ζωής υπογραμμίζει την επιθυμία της για εσωτερική ησυχία και την αναζήτηση της πνευματικής ένωσης με τον Θεό.
Σύμφωνα με τον Άγιο Νικόλαο Καβάσιλα, η Παναγία από την πρώτη στιγμή που γεννήθηκε είχε βάλει σαν σκοπό της να οικοδομεί κατάλυμα κατάλληλο για τον Θεό. Σε νηπιακή ηλικία εισήλθε στα Άγια των Αγίων του Ναού του Σολομώντα, ένα εξαιρετικό γεγονός καθώς εκεί εισερχόταν μόνο ο Αρχιερέας μία φορά τον χρόνο. Οι ιερείς, πληροφορούμενοι θαυματουργικά από τον Θεό, οδήγησαν τη μικρή Μαρία μέσα στα Άγια των Αγίων. Ενώ ο Αρχιερέας έμπαινε στα Άγια των Αγίων μια φορά το χρόνο, αφού είχε καθαριστεί με μεγάλη προσοχή από κάθε αμαρτία, τελώντας τις απαραίτητες θυσίες, η Παναγία εισήλθε εκεί χωρίς να έχει ανάγκη από εξιλαστήριες θυσίες.
Μέσα στο Ναό, Άγγελος Κυρίου είχε αναλάβει την καθημερινή διατροφή της, γεγονός που φανέρωνε την αποδέσμευση του νου της από τα γήινα και τη διηνεκή ενασχόλησή της με τα ανώτερα και πνευματικά. Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στον Ναό, η Παναγία τρεφόταν θαυματουργά από το χέρι ενός αγγέλου, λαμβάνοντας ουράνια τροφή που δεν περίσσευε ούτε χρειαζόταν να αποβληθεί. Αυτό το γεγονός συμβολίζει την αποδέσμευσή της από τις υλικές ανάγκες και την πλήρη εξάρτησή της από τη θεία πρόνοια, μια αρετή που επιδιώκουν οι μοναχοί. Επιπλέον, συνομιλούσε με αγγέλους και καθοδηγούνταν πνευματικά, υποδεικνύοντας μια συνεχή πνευματική άνοδο και εμβάθυνση στην πίστη. Λέγεται ότι έφτασε σε μια κατάσταση πνευματικής τελειότητας, ζώντας με το Άγιο Πνεύμα και τρεφόμενη από αυτό. Προσευχόταν αδιάλειπτα με σιωπή και ευχαριστία, ασκώντας τη νοερά ή καρδιακή προσευχή, μια πρακτική κλειδί για τη μοναχική ζωή. Η ησυχία της ήταν μια στάση προσεκτικής ακρόασης του Θεού.
Σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, η Παναγία έμεινε μέσα στο περιβάλλον του μοναστηριού του Ναού, της ασκήσεως. Ο ναός όπου ζούσε η Παναγία ήταν σαν μοναστήρι παρθένων. Η Παναγία ανατράφηκε μέσα στο ναό σε ένα πνευματικό κλίμα άσκησης.
Απόλυτη Πίστη και Υπακοή στο Θείο Θέλημα
Η Θεοτόκος πρωτοστάτησε στην πορεία της απόλυτης θυσίας, υποτάσσοντας την αυτεξούσια θέλησή της στο θέλημα του Θεού. Μέσα από τον συνειδητό της αγώνα απομάκρυνε κάθε σκέψη και λογισμό από τα γήινα και έγινε δεκτική στη χάρη του Θεού. Αν και βρισκόταν ανάμεσα στους ανθρώπους, ο νους της ήταν διαρκώς στον Θεό. Αυτή η ολοκληρωτική αφοσίωση του νου της στο Θεό είχε ως αποτέλεσμα και κάθε επιθυμία της ψυχής της να είναι στραμμένη προς Αυτόν. Η ύπαρξή της δεν μπορεί να νοηθεί παρά μόνον ως απόλυτη υπακοή στο θέλημα του Θεού που γίνεται και δικό της θέλημα. Στον Ευαγγελισμό, η Παναγία επέδειξε αυτή την απόλυτη υπακοή με το «Ιδού η δούλη Κυρίου· γένοιτο μοι κατά το ρήμα σου». Δεν υπάρχει μεγαλειωδέστερη μορφή ασκητικού αγώνα από την παράδοση στο θέλημα και στην Πρόνοια του Θεού. Στο Πρόσωπό Της πραγμάτωσε εκείνο που με σφοδρό πόθο επιδιώκει ο μοναχός στο αγώνισμα της υπακοής, την ένωση της καρδιάς του με το Πνεύμα του Θεού.
Απαράμιλλη Αγνότητα και Καθαρότητα
Η δια βίου παρθενία της Παναγίας αποτελεί έναν ακρογωνιαίο λίθο της ασκητικής της ζωής και ένα πρότυπο αγνότητας για τους μοναχούς. Η άρνησή της να παντρευτεί όταν έφτασε στην ενηλικίωση, δηλώνοντας ότι ήταν ανάθημα στον Θεό και δεν μπορούσε να γνωρίσει άνδρα, καταδεικνύει την απόλυτη αφιέρωσή της στην υπηρεσία του Θεού. Θεωρούσε ότι οι γονείς της την είχαν αφιερώσει στην υπηρεσία του Κυρίου και θα ήταν σαν να κλέβουν την εξουσία του Θεού αν την έδιναν σε άνδρα. Η Παναγία τόνισε ότι πρώτα ήταν η παρθενία και μετά ο γάμος, αναφέροντας τον Άβελ ως παράδειγμα παρθένου με τρία στεφάνια. Αυτή η επιλογή της παρθενίας υπογραμμίζει την απόλυτη αφιέρωσή της στην πνευματική ζωή και την πλήρη παράδοση του εαυτού της στον Θεό. Η Παναγία διατήρησε αμόλυντη τη ζωή της από τη νόσο της αμαρτίας. Ήταν «πάναγνη» και «πανάρετη». Η καθαρότητά της ήταν τόσο τέλεια, ώστε οι άνθρωποι θεώρησαν πως ο ίδιος χώρος που ήταν ναός του Θεού έπρεπε να γίνει και κατοικία της Παναγίας ή καλύτερα έπρεπε η κατοικία της Παναγίας να είναι και ναός του Θεού. Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης τονίζει ότι η Θεοτόκος δεν αμάρτησε ποτέ, ούτε καν με τον λογισμό, και δεν έχασε ποτέ τη Χάρη. Η Παναγία αποτελεί τη μοναδική περίπτωση ανθρώπου που διατήρησε αλώβητο «το κατ᾿ εικόνα» και έφτασε στο «καθ᾿ ὁμοίωσιν».
Ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας αναφέρει ότι η Παναγία, αν και μετείχε σ’ όλα τα χαρακτηριστικά του πεσόντος γένους των ανθρώπων, δεν υιοθέτησε την ίδια νοοτροπία, ούτε παρασύρθηκε από τη συνήθεια και τη ροπή προς το κακό, αλλά αντιστάθηκε στη φθορά της ανθρώπινης φύσης και νίκησε την αμαρτία διατηρώντας τη θέλησή της τόσο καθαρή σαν να μην υπήρχε κανένας άνθρωπος πάνω στη γη. Η Παναγία αναγνωρίζεται ως «Αγία Αγίων μείζων», υπογραμμίζοντας την υπέρτατη αγιότητά της. Η αρετή της ήταν τόσο μεγάλη και λαμπρή, ώστε να είναι αδύνατον να μείνει κρυμμένη.
Συνεχής Άσκηση και Προσευχή
Η Παναγία, σύμφωνα τον θεολόγο Παναγιώτη Τσαγκάρη, επιδιδόταν σε ολονύκτιες προσευχές και ξάπλωνε για λίγο έχοντας ως στρώμα μία πέτρα. Η προσευχή της έκανε θαύματα, θεραπεύοντας αρρώστους και βγάζοντας δαιμόνια.
Ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας εξηγεί ότι η άσκηση της Παναγίας ξεπέρασε τα ανθρώπινα μέτρα. Ήταν «υπερφυής» γιατί τίποτα δεν εμπόδιζε το διαρκή προσανατολισμό του νου της προς τον Θεό. Ο νους της Παναγίας ήταν σταθερά προσηλωμένος στον Θεό, όμοιος με φτερούγισμα που δε δείλιαζε μπρος σε κανένα ύψος, ξεπερνώντας και αυτό το πέταγμα των Αγγέλων. Η κοπιώδης άσκηση της Παναγίας, με τη σύμπραξη όλων των δυνάμεών της για την κάθαρση του νου και της επιθυμίας, αναγνωρίστηκε και επιβραβεύτηκε με την είσοδό της στα Άγια των Αγίων.
Μετά την Ανάληψη του Χριστού, η Παναγία συνέχισε μια ζωή έντονης προσευχής και νηστείας, όπως ο π. Ευάγγελος Παπανικολάου χαρακτηριστικά αναφέρει. Τα δάκρυά της αναφέρονται ως λουτρά για όλο τον κόσμο, ενώ, όπως σημειώνει ο θεολόγος Παναγιώτης Τσαγκάρης, οι πολλές μετάνοιες της είχαν αφήσει σημάδια στα γόνατά της.
Αυτές οι πρακτικές ασκητικότητας υπογραμμίζουν την συνέχιση της πνευματικής της άσκησης και μετά τα κοσμοσωτήρια γεγονότα.
Σιωπή και Υπομονή ως Ασκητικές Αρετές
Η σιωπή που διέκρινε την Παναγία, ιδιαίτερα κατά τα Πάθη του Κυρίου, αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα για τους μοναχούς που επιδιώκουν την εσωτερική ειρήνη και την ενατένιση του Θεού μέσω της ησυχίας. Σύμφωνα με τον Άγιο Φώτιο, κατά τα Πάθη, δεν πέρασε από τα χείλη της Παναγίας λέξη βλασφημίας ή αγανάκτησης, σε αντίθεση με άλλες στενοχωρημένες μητέρες. Η αξιοπρέπειά της και η ατρόμητη πίστη της μπροστά στον πόνο μαρτυρούν μια βαθιά κατανόηση του θεϊκού σχεδίου και μια εκούσια υποταγή στη θέληση του Θεού, αρετές ουσιώδεις για τη μοναχική ζωή. Η υπομονή της μπροστά στον μέγιστο πόνο αποτελεί επίσης ένα φωτεινό παράδειγμα ασκητικής αντοχής. Έκτοτε η Παναγία σιώπησε. Όπως μας λέει ο Αρχιμανδρίτης Ζαχαρίας Ζάχαρου, η Παναγία δεν χρειαζόταν πλέον να εκφέρει λόγους, εφόσον έφερε στη γη τον Ίδιο τον Λόγο του Πατρός.
Ακτημοσύνη και Ελεημοσύνη ως Καρποί της Ασκητικής Ζωής και η Διακονία μετά την Ανάληψη
Παράλληλα με την άσκηση, η Παναγία επιδόθηκε σε διακονία προς την πρώτη Εκκλησία και τους Αποστόλους. Φρόντιζε τους Αποστόλους, τους περιποιούνταν, τους εξυπηρετούσε, τους δίδασκε και άκουγε τις εξομολογήσεις τους. Η ακτημοσύνη και η ελεημοσύνη της ήταν επίσης χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ζωής της. Θεωρούσε όλο το γένος των ανθρώπων ίσο και οικείο και υπηρετούσε όλους ως μητέρα. Αυτή η διάσταση της ζωής της Παναγίας δείχνει ότι η μοναχική ζωή δεν περιορίζεται στην ατομική άσκηση, αλλά μπορεί να επεκταθεί και στην υπηρεσία του πλησίον με αγάπη και ταπεινοφροσύνη.
Οι Αρετές της Παναγίας κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης αναφέρει ότι η Παναγία ήταν σεμνή και σεβάσμια σε όλα, λιγομίλητη, γρήγορη στο να υπακούει και ευγενική, τιμούσε όλους τους ανθρώπους, ήταν μετρίου αναστήματος, δεν παρουσιαζόταν σε κάθε άνθρωπο, ήταν μακριά από γέλια και έξω από κάθε ταραχή και θυμό. Αυτές οι αρετές αποτελούν ιδανικά και για τον μοναχικό βίο.
Η Μοναδική Θέση της Παναγίας στην Εκκλησία
Η Παναγία αποτελεί τη μοναδική περίπτωση ανθρώπου που διατήρησε αλώβητο «το κατ᾿ εικόνα» και έφτασε στο «καθ᾿ ομοίωσιν». Μέσα στην ανθρώπινη φύση θα συναντήσουμε τον Θεό δια της Θεοτόκου. Ο Καβάσιλας προβάλλει την Παρθένο Μαρία ως μοναδική πύλη εισόδου κάθε χριστιανού που επιζητεί την ανακαίνιση και σωτηρία. Η υποταγή της στο θέλημα του Θεού αναδεικνύει το αρχέγονο κάλλος του δημιουργήματος του Θεού πριν την πτώση. Η Παναγία, ως αχωρητοχώρα του αχωρητοχωρήτου Υιού της, βίωσε και φανέρωσε πρώτη το μυστήριο του Χριστού.
Η στάση και ο τρόπος υπάρξεώς της καθορίζουν τον τρόπο οικείωσης και βίωσης της αλήθειας.
Η μοναδικότητα του Υιού της καθιστά μοναδική και τη θέση της Μαρίας στο μυστήριο της Θείας Οικονομίας. Όλο το μυστήριο της Παναγίας Θεοτόκου συνοψίζεται στο μυστήριο του Χριστού και με αυτό εξηγείται.
Η Παναγία είναι ανώτερη από όλα τα δημιουργήματα, χωρίς τον Θεό, καθώς είναι καλλιωτέρα των Χερουβείμ και Σεραφείμ και πάσης στρατιάς αγγελικής. Είναι η μεσίτης μεταξύ ουρανού και γης, ενώνοντας τα πάντα. Η Παναγία είναι ο «τύπος της Εκκλησίας», η χώρα του αχωρήτου και η πλατυτέρα των ουρανών, γιατί μέσα στην αγία και παρθενική μήτρα της πραγματοποιήθηκε η υποστατική ένωση Θεού και ανθρώπου. Είναι η αρχηγός που οδηγεί τους πιστούς όλων των εποχών προς τον Χριστό και την αναδημιουργία. Η Παναγία δεν σώζει, αλλά δεν σώζεται κανείς χωρίς αυτήν.
Η Αγία Καταγωγή της Παναγίας
Η Παναγία καταγόταν από την αγία ρίζα του Ιωακείμ και της Άννας. Η γέννησή της δεν ήταν απλά «φύσεως τόκος», αλλά και καρπός της ενάρετης ζωής και της δύναμης της προσευχής των γονιών της. Ο Ιωακείμ και η Άννα υπερείχαν στην αρετή από όλους τους δίκαιους της Παλαιάς Διαθήκης και ξεχώριζαν για την ακρίβεια της τήρησης του θελήματος του Θεού, με αποτέλεσμα να γίνουν οι πιο αγαπητοί στο Θεό. Για τη μεγάλη αρετή τους αξιώθηκαν από το Θεό να φέρουν τον τελειότερο καρπό του νόμου, την Παρθένο Μαρία, και με τον τρόπο αυτό έγιναν συνεργοί Θεού στο έργο της θείας Οικονομίας.
Η Κοίμηση και η Μετάσταση της Θεοτόκου
Η ασύγκριτη ακεραιότητα και καθαρότητα της Παναγίας μετέβαλε το σώμα της σε πνευματικό, που με την παρουσία του Αγίου Πνεύματος ξεπέρασε τους νόμους της φύσης. Το σώμα της είχε υπερβεί τη γήινη φθαρτότητα, με αποτέλεσμα να μην την εμποδίζει να ζει και να απολαμβάνει από την εδώ ζωή την αιώνια μακαριότητα της μέλλουσας Βασιλείας σε τελειότερο βαθμό από όλους τους αγίους. Το πιο θαυμαστό όμως αποτέλεσμα αυτής της υπέρλαμπρης αγιότητας αποτελεί η ενσώματη μετάστασή της. Η Παναγία ενώθηκε τόσο στενά με τον Χριστό, ώστε συμμετείχε απόλυτα στη ζωή Του, γι’ αυτό έγινε όχι μόνο «σύμμορφος» του θανάτου του Χριστού αλλά και της ένδοξης Ανάστασής Του. Μετά την Κοίμησή της, το θείο σώμα της Παναγίας μένει αδιάφθορο και γεύεται από τώρα την ανάσταση. Η ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι η δόξα και το προσωπικό Της Πάσχα.
Αντί Επιλόγου
Συνολικά, ο βίος της Υπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας είναι γεμάτος από σημαντικά γεγονότα και διδάγματα, που την αναδεικνύουν ως ένα πρότυπο πίστης, ταπεινοφροσύνης και αγνότητας. Ο ρόλος της Παναγίας ως το υπέρτατο ασκητικό ιδεώδες πραγματοποιείται μέσα από την ολική αφοσίωσή της στον Θεό, την απόλυτη υπακοή στο θείο θέλημα, την συνεχή άσκηση του νου και της καρδιάς στην προσευχή και την αποχή από τα εγκόσμια, καθώς και την απαράμιλλη αγνότητα και ταπεινοφροσύνη της. Ο βίος της Παναγίας αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πρότυπο ασκητικότητας. Η αγία της καταγωγή, η είσοδός της στα Άγια των Αγίων, η ακλόνητη πίστη και υπακοή της, η απαράμιλλη αγνότητα και καθαρότητά της, η συνεχής άσκηση και προσευχή της, καθώς και η στενή της σύνδεση με το μυστήριο της Ενανθρωπήσεως και η ένδοξη Κοίμηση και Μετάστασή της, την αναδεικνύουν ως το υπέρτατο ιδεώδες για κάθε μοναχό και κάθε πιστό που επιθυμεί να ζήσει μία ζωή αφιερωμένη στον Θεό. Η ζωή της προσφέρει ένα ολοκληρωμένο πρότυπο για τον μοναχισμό, συνδυάζοντας την απομόνωση και την αφοσίωση στον Θεό, την άσκηση της προσευχής, της νηστείας και της σιωπής, την αγνότητα και την παρθενία, την υπομονή στις δοκιμασίες και την διακονία προς τον πλησίον. Ο βίος της αποτελεί ένα διαχρονικό πρότυπο για όσους επιδιώκουν την πνευματική τελείωση και την ένωση με τον Θεό.
Όπως λέει ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας η Παναγία είναι η «απαρχή αγία και της προς Θεόν φερούσης ηγεμών τοις ανθρώποις».