Η πιο δημοφιλής κατηγορία όντων της λαϊκής μας παράδοσης είναι αναμφίβολα οι καλικάτζαροι.
Η φαντασία του λαού μας σχετικά με το πώς είναι αυτά τα όντα, πραγματικά οργιάζει. Οι πιο μετριοπαθείς, θέλουν τους καλικάτζαρους να έχουν ανθρώπινο σκαρί, αλλά ταυτόχρονα να είναι άσχημοι, μαύροι και ψηλοί. Κατά άλλους οι καλικάτζαροι είναι μαλλιαροί, με κόκκινα μάτια και πόδια τράγου. Πολλοί πιστεύουν ότι οι καλικάτζαροι έχουν ένα πόδι, καμπούρα ή ουρά.
Όσο όμως κι αν διαφωνούν για το πώς μοιάζει ένας καλικάτζαρος, όλοι συμφωνούν σε ένα πράγμα: Οι καλικάτζαροι είναι κακά όντα, που προκαλούν καταστροφές και εμφανίζονται πάνω στην γη κατά την διάρκεια του Δωδεκαημέρου (δηλαδή τις μέρες μεταξύ των Χριστουγέννων και των Αγίων Θεοφανείων).
Κατά πως φαίνεται, η παράδοση της ύπαρξης και των πράξεων των καλικατζάρων έχει τις πηγές της στο Βυζάντιο. Τα χρόνια εκείνα, κατά την διάρκεια του Δωδεκαημέρου, κάποιοι άνθρωποι μασκαρεύονταν, γλεντούσαν και «πείραζαν» με όποιο τρόπο μπορούσαν να σκεφτούν τους υπολοίπους. Έμπαιναν στα σπίτια και προκαλούσαν ζημιές ή απαιτούσαν να τους δοθεί φαγητό και γλυκά. Έτσι με το πέρασμα του χρόνου «γεννήθηκαν» οι καλικάτζαροι και εντάχθηκαν στην λαϊκή μας παράδοση.
Καθώς η παράδοση αυτή ρίζωνε, άρχισαν να δίνονται και διάφορα ονόματα στους καλικατζάρους όπως: καλιοντζήδες, καλλισπούρδοι, καρκαλάτζαροι, καρκαντζόλοι, καψιούρηδες, κολοβελόνηδες, λυκοκάντζαροι, μνημοράτοι, παγανοί, παρωρίτες, πλανητάροι, σιφιώτες, τσιλικρωτά, κ.α.
Ήρθε η ώρα όμως να δούμε πως ζούνε την ζωή τους οι καλικάτζαροι. Εκτός από το Δωδεκαήμερο, όλες τις υπόλοιπες μέρες του χρόνου οι καλικάτζαροι ζουν στα έγκατα της γης. Μην νομίζετε όμως ότι εκεί κάθονται ήσυχοι. Ανάλογα με το ταλέντο του, ο καθένας από αυτούς προσπαθεί να συνεισφέρει στο «Μεγάλο Έργο των Καλικατζάρων», που δεν είναι άλλο από το κόψιμο του δέντρου που στηρίζει την γη. Έτσι άλλος με τσεκούρι, άλλος με πριόνι και άλλος με τα δόντια ή τα νύχια του κόβει τον κορμό του δέντρου αυτού. Την παραμονή των Χριστουγέννων το δέντρο έχει σχεδόν κοπεί αλλά, για καλή τύχη των ανθρώπων, έχει φτάσει η ώρα που οι καλικάτζαροι αφήνουν την εργασία τους για να ανέβουν στην επιφάνεια και να κάνουν τις σκανταλιές τους. Τις δώδεκα ημέρες που απουσιάζουν ο κορμός του δέντρου ξαναμεγαλώνει και ακέραιο πια τον βρίσκουν μετά τα Άγια Θεοφάνεια που επιστρέφουν πάλι στα βάθη της γης. Έτσι ξεκινά άλλος ένας κύκλος «κοψίματος» μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα.
Την παραμονή, λοιπόν, των Χριστουγέννων εγκαταλείπουν τις «ξυλουργικές» τους εργασίες και κατά χιλιάδες ξεχύνονται στην επιφάνεια της γης. Βγαίνουν από σπήλαια, ρωγμές του εδάφους, πηγάδια, ακόμα και από μυρμηγκότρυπες αφού ορισμένοι από αυτούς είναι πιο μικροί και από μυρμήγκια. Επειδή όμως φοβούνται το φως του ήλιου, κρύβονται κατά την διάρκεια της ημέρας και κάνουν τις σκανταλιές τους μόνο όταν πέσει το σκοτάδι. Μόλις, λοιπόν, νυχτώσει εμφανίζονται στους δρόμους και αλίμονο σε όποιον πέσει στα χέρια τους. Ανεβαίνουν στην πλάτη του, τον πειράζουν και χορεύουν γύρω του εμποδίζοντας τον να γυρίσει στο σπίτι του. Αλλά δεν σταματούν εκεί. Προσπαθούν να τρυπώσουν μέσα στα σπίτια και να κάνουν ζημιές, να μαγαρίσουν τα φαγητά και να πειράξουν τους ανθρώπους. Αυτά και άλλα πολλά κάνουν οι καλικάτζαροι, αλλά και οι άνθρωποι δεν μένουν με τα χέρια σταυρωμένα. Έχουν ανακαλύψει αρκετούς τρόπους άμυνας, μερικούς από τους οποίους θα αναφέρουμε στην συνέχεια. Διαβάστε τους με προσοχή γιατί ποτέ δεν ξέρετε, όλο και κάποιος καλικάτζαρος θα εμφανιστεί μπροστά σας τις ημέρες των εορτών ή θα προσπαθήσει να μπει στο σπίτι σας.
Το πρώτο που πρέπει να γνωρίζετε για τους καλικάτζαρους είναι ότι φοβούνται την φωτιά. Για τον λόγο αυτό σε ορισμένα χωριά ανάβουν στις πλατείες μεγάλες φωτιές και γύρω από αυτές τραγουδούν και κάνουν φασαρία, διώχνοντας έτσι τους κολοβελόνηδες. Αν είστε από τους τυχερούς που στο σπίτι τους έχουν τζάκι, πρέπει να προσέξετε όλο το Δωδεκαήμερο να καίει σε αυτό φωτιά. Έτσι δεν θα μπορούν να μπουν στο σπίτι σας από την αγαπημένη τους είσοδο που είναι η καμινάδα του τζακιού (Χριστόξυλο – πάντρεμα της φωτιάς). Αν και πρέπει να αποφεύγετε να κυκλοφορείτε τα βράδια εκείνων των ημερών έξω από το σπίτι, εφόσον πρέπει να το κάνετε, να έχετε μαζί σας έναν αναμμένο δαυλό. Φακοί και λοιπά τεχνολογικά επιτεύγματα δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Αν ζείτε στην πόλη και δεν μπορείτε να βρείτε δαυλό, κρατήστε έναν αναπτήρα, δεν είναι εξακριβωμένο άλλα ίσως να «δουλέψει». Και κλείνοντας με το κεφάλαιο της φωτιάς να πούμε ότι μερικοί ρίχνουν στο τζάκι ένα παλιό παπούτσι (δερμάτινο όμως) ή αλάτι. Η οσμή του καμένου δέρματος καθώς και ο ήχος που προκαλεί το αλάτι όταν πέφτει στην φωτιά έχουν αποτρεπτικές ιδιότητες.
Στον «πόλεμο» εναντίων των καλικατζάρων χρησιμοποιούνται και η κακές τους επιδόσεις στα μαθηματικά. Οι καλικάτζαροι γνωρίζουν να μετράνε μέχρι το δύο. Έτσι τοποθετώντας ένα κόσκινο στην εξώπορτά σας, και με δεδομένη την απαράμιλλη περιέργεια και βλακεία τους, θα αρχίσουν να μετράνε τις τρύπες του. Αυτό θα τους καθυστερήσει μέχρι να ανατείλει ο ήλιος και τότε θα πάνε να κρυφτούν αφήνοντας σας ήσυχους. Αν τώρα δεν έχετε κόσκινο, βάλτε ένα σουρωτήρι. Μάλλον θα «πιάσει» αφού τρύπες έχει και αυτό.
Την ίδια εφαρμογή και αποτελέσματα με το κόσκινο έχει και μια πλεξούδα λινάρι. Ο καρκαντζόλης προσπαθεί να μετρήσει τις ίνες του λιναριού και φτάνει το πρωί βρίσκοντας τον να λεεί: «Ένα, δύο… ένα, δύο… ένα, δύο».
Ένα ακόμα όπλο εναντίων των καλικατζάρων, είναι το λιβάνι. Θυμιατίζουμε το σπίτι κάθε απόγευμα και αφήνουμε το θυμιατήρι να λιβανίζει δίπλα στο τζάκι. Δεν υπάρχει περίπτωση τα «δαιμονικά» αυτά όντα να σας πλησιάσουν. Μην φερθείτε όμως πονηρά και αντί για λιβάνι ανάψετε τα αρωματικά στικ, γιατί θα κοιμηθείτε αγκαλιά με έναν καρκαλάτζαρο. Επίσης το κατωσάγονο ή το πανωσάγονο του γουρουνιού πιστεύεται ότι θα σας κρατήσει ασφαλείς. Δεν χάνετε τίποτα, εάν φυσικά διαθέτετε ένα, να το κρεμάσετε στην καμινάδα του τζακιού σας.
Τέλος σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας χρησιμοποιούν αντίθετη τεχνική. Αντί να τους διώχνουν τους παίρνουν με το καλό, ρίχνοντας στα κεραμίδια του σπιτιού γλυκά. Σαν λιχούδης που είμαι προτιμώ πάντως τα γλυκά να τα φάω εγώ και τους καλικατζάρους να τους διώξω με κάποιον άλλο τρόπο.
Ανάμεσα πάντως στους καλικάτζαρους που θα μας επισκεφθούν και αυτές τις γιορτές, υπάρχουν και δύο super stars. Ο ένας είναι ο Πρασινοσκούφης και ο άλλος ο Μανδρακούλος.
Για τον Πρασινοσκούφη και τις περιπέτειες του, μπορείτε να μάθετε διαβάζοντας το βιβλίο της Πιπίνας Τσιμικάλη με τίτλο «Ο Πρασινοσκούφης» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΑΣΤΗΡ.
Όσο για τον Μανδρακούλο, τον αρχηγό των καλικατζάρων, μπορείτε να διαβάσετε αλλά και να ακούσετε. Αν προτιμάτε να ακούσετε, μπορείτε να το κάνετε αγοράζοντας το CD των Αδερφών Κατσιμίχα με τίτλο «Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι Καλικάτζαροι». Αν πάλι θέλετε να διαβάσετε, τα κείμενα καθώς και οι στίχοι των τραγουδιών που ακούγονται στο παραπάνω CD, κυκλοφορούν και σε βιβλίο με τον τίτλο «Η Αγέλαστη Πολιτεία και οι Καλικάτζαροι» από τις εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ.
Και τα τρία είναι ένα εξαιρετικό δώρο για τις γιορτές των Χριστουγέννων τόσο για μικρούς όσο και για μεγάλους. Εξάλλου όλοι τις ημέρες αυτές προσπαθούμε να νιώσουμε σαν παιδιά.
Και όπως είπαμε έτσι; Φωτιά, αλάτι, παλιό παπούτσι, κόσκινο, λιβάνι και χοιρινό σαγόνι.
Καλές γιορτές!
Πάρτε μια γεύση από το βιβλίο της Πιπίνας Τσιμικάλη “Ο Πρασινοσκούφης” κάνοντας κλικ εδώ!
Επίσης δείτε το Αφιέρωμα της Ματιάς για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, κάνοντας κλικ εδώ!
Νεκτάριος Παπασπύρου
