Ελληνική κλασσική αρχαιότητα: Διάγραμμα
4ος αιώνας: γέφυρα ανάμεσα στην κλασσική και την ελληνιστική εποχή.
Α) Αρχιτεκτονική: Δωρικός, ιωνικός + κορινθιακός ρυθμός (κορινθιακό κιονόκρανο).
Β) Γλυπτική: ρεαλισμός – επιτύμβιες στήλες (Αττική).
Πραξιτέλης: Αφροδίτη της Κνίδου, Ερμής (ηρεμία μορφών). – Ρωμαϊκά αντίγραφα.
Σκόπας: πάθος στα σώματα και στις μορφές.
Λύσιππος: επίσημος γλύπτης του Μεγάλου Αλεξάνδρου (διάσταση του βάθους).
Γ) Αγγεία: 4ος αιώνας: πέφτει η ποιότητα των αγγείων.
Δ) Η μεγάλη ζωγραφική (χαμένη, γνωστή μόνο από πληροφορίες συγγραφέων κι από ρωμαϊκές τοιχογραφίες). Ζωγράφοι: Νικίας, Απελλής (δείγματα στους βασιλικούς Τάφους της Βεργίνας).
Ρωμαϊκή Τέχνη απ’ το 2ο αιώνα π.Χ. ως τον 3o αιώνα μ.Χ.Ετρουσκική + ελληνική επίδραση.
«θρίαμβοι –> μεταφορά έργων ελληνικής τέχνης –> αντιγραφή φημισμένων έργων ελληνικής τέχνης –> ελληνορωμαϊκή τέχνη (αποφασιστικός ο ρόλος της στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής τέχνης).
Αρχιτεκτονική (ρωμαϊκό πνεύμα).
Ετρούσκοι: πολεοδομία, τειχοποιία, τοξωτή αψίδα.
Ελλάδα: κορινθιακό κιονόκρανο + ιωνικά στοιχεία.
Δημόσια έργα: γέφυρες υδραγωγεία, δρόμοι – θέατρα, αμφιθέατρα, ιππόδρομοι, θέρμες, βιβλιοθήκες (για ψυχαγωγία), αγορές, ναοί (Forum, Κολοσσαίο, Πάνθεον), θριαμβικές αψίδες, βασιλικές στοές.
Θέρμες (λουτρά) του Καρακάλλα και του Διοκλητιανού (3ος αιώνας μ.Χ.).
Γλυπτική: προσωπογραφίες (ανδριάντες ή προτομές) –> ατομικά χαρακτηριστικά (ρεαλισμός)
Ιστορικά ανάγλυφα (στήλη του Τραϊανού στη Ρώμη)
Σαρκοφάγοι (το κυνήγι του λιονταριού –> νίκη του ανθρώπου, της ζωής).
Ζωγραφική: τοιχογραφίες των σπιτιών της Πομπηίας (πρότυπο: η μεγάλη ελληνική ζωγραφική).
Ψηφιδωτά (ομορφιά + φυσικότητα) (π.χ. η «Μάχη στην Ισσό»).
– Ετρουσκική + ελληνική επίδραση.
– Αντιγραφές φημισμένων ελληνικών έργων.
– Ρωμαϊκοί «θρίαμβοι» με έργα ελληνικής τέχνης.
Ελληνορωμαϊκή τέχνη
– Ρωμαϊκή προτίμηση προς το επιβλητικό.
Α) Αρχιτεκτονική: εκφράζει το ρωμαϊκό πνεύμα
Πολεοδομία, τειχοποιία, τοξωτή αψίδα, θόλος.
Δημόσια έργα: γέφυρες, υδραγωγεία, δρόμοι θέατρα, αμφιθέατρα, ιππόδρομοι, θέρμες = λουτρά, βιβλιοθήκες, αγορές, ναοί.
Forum = αγορά Ρώμης (Αύγουστος)
Κολοσσαίο (Φλάβιοι).
Πάνθεο (Αδριανός, Θριαμβικές Αψίδες, βασιλικές στοές, Θέρμες του Καρακάλλα και του Διοκλητιανού (3ος αιώνας μ.Χ.).
Β) Γλυπτική: προσωπογραφίες (ανδριάντες ή προτομές) με ατομικά χαρακτηριστικά.
Ιστορικά ανάγλυφα (π.χ. στήλη του Τραϊανού)
Σαρκοφάγοι (το κυνήγι του λιονταριού).
Γ) Ζωγραφική: τοιχογραφίες των σπιτιών της Πομπηίας –> πρότυπο η ελληνική ζωγραφική (Βεργίνα).
Ψηφιδωτά (δαπέδου ή τοίχων) από γυάλινες ή πήλινες ποικιλόχρωμες ψηφίδες.
Έργα:
1) Ανάγλυφο του Ara Pacis (βωμός της ειρήνης)
2) Ασημένιος σκύφος απ’ το Boscoreala
3) Ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής του Περικλή.
4) Η βιβλιοθήκη του Αδριανού στην Αθήνα.
5) Ναός της Εστίας (Ρώμη)
6) Αψίδες θριάμβου (Τίτου, Σεπτίμιου Σεβήρου, Μ. Κων/νου)
7) Ο βωμός της ειρήνης (Ara Pacis)
8) Πάνθεο της Ρώμης
9) Κίονας του Τραϊανού στο Forum της Ρώμης
10) Σαρκοφάγος (Μουσείο του Καπιτωλίου)
11) Ο κήπος της Λιβίας (τοιχογραφία, μουσείο θερμών, Ρώμη)
12) Τοιχογραφία με σκηνικό θεάτρου (79 π.Χ.)
13) Τοιχογραφία απ’ την οικία των Διοσκούρων στην Πομπηία.
14) Η μάχη στην Ισσό (Μ. Αλέξανδρος και Δαρείος) οικία του Φαύνου, Πομπηία
15) Ο «ασάρωτος» οίκος (μωσαϊκό)
16) Προσωπογραφία γυναίκας (ψηφιδωτό Νεάπολη)
17) Περιστέρια που ξεδιψούν (ψηφιδωτό απ’ την έπαυλη του Αδριανού στο Τίβολι, 124 μ. Χ).
Γεωμετρικοί Χρόνοι:
Πρωτογεωμετρική περίοδος 1050 – 900 π.Χ.
Πρώιμη γεωμετρική περίοδος 900 – 850 π.Χ.
Αυστηρή γεωμετρική περίοδος 850 – 800 π.Χ.
Ώριμη γεωμετρική περίοδος 800 – 760/50 π.Χ.
Όψιμη γεωμετρική περίοδος 760 – 700 π.Χ.
Αρχαϊκοί Χρόνοι:
Ανατολίζουσα περίοδος 730/20 – 630 π.Χ.
(Δαιδαλική περίοδος 670/60 – 630 π.Χ.)
Πρώιμη αρχαϊκή περίοδος 630/20 – 580/70 π.Χ.
Ώριμη αρχαϊκή περίοδος 580/70 – 540/30 π.Χ.
Όψιμη αρχαϊκή περίοδος 540/30 – 490/80 π.Χ.
Κλασσικοί Χρόνοι:
Αυστηρός ρυθμός 490/80 – 450 π.Χ.
Ώριμη κλασσική περίοδος 450 – 420 π.Χ.
Πλούσιος ρυθμός 420 – 400/390 π.Χ.
Όψιμη κλασσική περίοδος 400/390 – 330/20 π.Χ.
Ελληνιστικοί Χρόνοι:
Πρώιμη ελληνιστική περίοδος 330/20 – 250/40 π.Χ.
Μέση ελληνιστική περίοδος 250/40 – 160/50 π.Χ.
Όψιμη ελληνιστική περίοδος 160/50 – 30 π.Χ.
Κούροι – τα χαρακτηριστικά τους
Η μεγάλη πλειοψηφία των ολόγλυφων αρχαϊκών γλυπτών είναι αγάλματα γυμνών νεαρών ανδρών που ονομάζονται γενικώς Κούροι.
Σώζονται περισσότεροι από 100 Κούροι (ορισμένοι σε πολύ καλή κατάσταση, που το ύψος τους κυμαίνεται από 1,5 έως και 3,35 μ. Υπάρχουν δείγματα της τέχνης αυτής απ’ όλο τον Ελλαδικό κόσμο.
Οι Κούροι διακρίνονται γενικά για την άκαμπτη μετωπική τους στάση, ενώ τα χέρια τους είναι κολλημένα στο σώμα με σφιγμένη τη γροθιά. Ο καλλιτέχνης τονίζει το άνοιγμα των ώμων, την αθλητική υπερτροφία των μυών του στήθους και της κνήμης, τη στενή μέση, τα σκληρά άκαμπτα γόνατα, τις καμπύλες των μηρών και των γοφών. Η έκφραση του προσώπου ποικίλλει: άλλοτε το βλέμμα είναι κάπως χοντροκομμένο, χωρίς πάθος, άλλοτε είναι εύστροφο και ζωντανό.
Η σημασία και η λειτουργία τους
Η πραγματική σημασία και η λειτουργία όλων των Κούρων είναι σκοτεινή και αμφιλεγόμενη. Πολλοί απ’ αυτούς τοποθετούνταν σε ιερά ως αφιερώματα (αναθήματα), κατά κανόνα μαζί με τις αντίστοιχες Κόρες (ντυμένες όμως εκείνες). Άλλοι πάλι αποτελούσαν από μόνοι τους επιτύμβια μνημεία => (ταφικά μνημεία).
Αρχαϊκή Τέχνη (γενικά)Η αρχαϊκή τέχνη παρουσιάζεται τον 7ο και 6ο αιώνα και είναι η συνέχεια της γεωμετρικής. Η τέχνη αυτή ανέδειξε μέσα από την αισθητική λεπτομέρεια μια μεγαλειώδη αρχιτεκτονική, που εκφράστηκε σε δύο ρυθμούς: τον δωρικό και τον ιωνικό. Απέριττος και αυστηρός ο δωρικός ρυθμός απεικονίζει τον φιλομοναρχικό και αυστηρό λαό των Δωριέων στην κυρίως Ελλάδα, τη Σικελία και την Κάτω Ιταλία.
Αντιπροσωπευτικά δείγματα αρχιτεκτονικής δωρικού ρυθμού είναι οι ναοί του Απόλλωνα στους Δελφούς και στην Κόρινθο και ο ναός της Ήρας στην Ολυμπία. Ο περίτεχνος και με ανάλαφρη εύθυμη απόδοση των θεμάτων ιωνικός ρυθμός απεικονίζει τον εύθυμο και δημοκρατικό λαό των Ιώνων στο Ανατολικό Αιγαίο και την Αττική. Αντιπροσωπευτικά δείγματα αρχιτεκτονικής ιωνικού ρυθμού είναι τα μνημεία στη Νεάνδρεια και Λέσβο της Αιολίας, το Αρτεμίσιο της Εφέσου, το Απολλώνιο της Δήλου, οι Θησαυροί των Κνιδίων και των Σιφνίων στους Δελφούς. Η αρχαϊκή γλυπτική έχει να επιδείξει μεγαλόσωμα αγάλματα και ανάγλυφα. Οι «Κούροι» και οι «Κόρες» εκφράζουν την εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη δύναμη και τη διάθεση των ανθρώπων της εποχής για κατακτήσεις. Σημαντική ήταν επίσης και η συμβολή των κορινθιακών αγγείων στην αρχαϊκή τέχνη. Ήταν ανοιχτόχρωμα, με μικρό μέγεθος και λεπτό διάκοσμο. Τα θέματά τους προέρχονταν από την ελληνική μυθολογία ή την καθημερινή κοινωνική ζωή.
Κατά την ίδια περίοδο, από το 600 ως το 500 περίπου, η γυναικεία ισταμένη (όρθια) μορφή διανύει και αυτή μια σημαντική πορεία. Η μορφή αυτή είναι, σε αντίθεση με την ανδρική, πάντοτε ντυμένη με τον ποδήρη χιτώνα, ένα ελαφρύ ένδυμα με λεπτές συνήθως πτυχές που φτάνει ως τα πόδια και, σχεδόν πάντα, με το ιμάτιον, είδος ορθογώνιου υφάσματος που τυλίγεται πάνω από τον χιτώνα με κάθε δυνατό τρόπο και σχηματίζει συνήθως φαρδύτερες πτυχές. Πριν να προχωρήσουμε, οφείλουμε να τονίσουμε εδώ ότι οι πτυχές όλων των σημαντικών αρχαίων μας αγαλμάτων δεν αποκρύπτουν το σώμα, αντίθετα αποκαλύπτουν τα μυστικά του και υπαινίσσονται την κίνηση και την ζωή που υπάρχει μέσα του φτάνοντας σχεδόν να αποδίδουν το ήθος του.
Ιστορία της Τέχνης: είναι η επιστήμη που μελετάει την τέχνη διαχρονικά (από τα παλαιολιθικά χρόνια ως τις μέρες μας) και συντάσσει βιογραφίες καλλιτεχνών.
Η πρώτη μορφή τέχνης είναι τα έργα της ζωγραφικής και χαρακτικής πάνω στα τοιχώματα των σπηλαίων. Περιορίζονται σχεδόν αποκλειστικά στη Δυτική και Νοτιοδυτική Ευρώπη (Γαλλία – Ισπανία) Λασκώ – Αλταμίρα.
Οι κυνηγετικοί λαοί που έζησαν στην Ευρώπη κατά την απώτερη παλαιολιθική περίοδο περίπου το 35.000 π.Χ. δημιούργησαν πολλές βραχογραφίες – τοιχογραφίες καθώς και γλυπτά από πέτρα, ελεφαντοστό και κόκαλο. Οι φημισμένες βραχογραφίες του σπηλαίου του Λασκώ στη Γαλλία χρονολογούνται από το 15.000 π.Χ. Οι βραχογραφίες του Λασκώ ανακαλύφθηκαν τυχαία από δυο αγόρια το 1940. Το σπήλαιο είχε μήκος μικρότερο από 100 μέτρα. Η ανάπτυξη ενός μύκητα που έβαζε σε κίνδυνο τις ζωγραφικές παραστάσεις οδήγησε στο σφράγισμα των σπηλαίων. Στις βραχογραφίες απεικονίζονται άλογα, άγρια βόδια, αίγαγροι, ελάφια, βίσονες, τάρανδοι και ένα ζώο που μοιάζει με μονόκερο.
Οι κυνηγοί, κατά πάσα πιθανότητα, ζωγράφιζαν γιατί πίστευαν ότι η απεικόνιση ενός ζώου θα εξασφάλιζε ένα επιτυχημένο κυνήγι. Πίστευαν, δηλαδή, ότι η ζωγραφιά είχε μαγικές ιδιότητες.
Τα ίχνη από βέλη που βρέθηκαν επάνω ή κοντά στις φιγούρες των ζώων, πιθανόν τα έκαναν οι κυνηγοί, ως μέρος κάποιας μαγικής τελετουργίας, για να εξασφαλίσουν την επιτυχία στο πραγματικό κυνήγι.
Γλυπτική: Αντιπροσωπευτικό δείγμα «Η Αφροδίτη του Βίλεντορφ» του 20.000 π.Χ., ύψους 11 εκ., γλυπτό σε ασβεστόλιθο που βρίσκεται στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στη Βιέννη. Αυτή και άλλες σκαλιστές φιγούρες της Αφροδίτης ήταν ειδώλια (λατρευτικά αγαλματίδια) που συμβόλιζαν τη «Μητέρα Γη». Έχουν ιδιαίτερα προτεταμένα στήθη και οπίσθια καθώς και λεπτομερή απεικόνιση των μαλλιών.
Τεχνικές.
Για τη λάξευση πάνω στους βράχους χρησιμοποιήθηκαν γλυφίδες και σμίλες, πριονωτές λεπίδες. Για τα χρώματα οι συνηθισμένες χρωστικές ύλες ήταν ώχρες ή οξείδια του σιδήρου (που κυμαίνονταν σε χρώματα από το σοκολατί, ως το ανοικτό κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο) οξείδια του μαγγανίου, ενώ για τα μαύρα σαν το κάρβουνο χρώματα χρησίμευαν καμένα κοκάλα ή αιθάλη (καπνιά). Οι χρωστικές ύλες τρίβονταν όλες σε λεπτή σκόνη, σε ειδικά κατασκευασμένα γουδιά και γουδοχέρια. Οι σκόνες αποθηκεύονταν κατά χρώματα σε δοχεία (π.χ. κοίλα κόκαλα, κοχύλια). Είναι πιθανό πως πριν να χρησιμοποιηθούν, ανακατεύονταν – άλλοτε με νερό και άλλοτε με λίπος.
Ζωγράφιζαν με τα δάκτυλα ή με ματσάκια από βρύα ή τρίχες. Είχαν ανακαλύψει και κάποιον τρόπο ψεκάσματος του χρώματος, όπως φαίνεται π.χ. από τα ωραιότατα «κινέζικα» άλογα του Λασκώ, που έχουν μια απαλή διαβάθμιση αποχρώσεων. Μπορεί φυσώντας το χρώμα με καλάμι ή «πιτσιλώντας» το με το στόμα, το υγρό χρώμα.
Στην παλαιολιθική εποχή εμφανίζονται και τα πρώτα είδη οικιακών τέχνης (σκεύη) και μικροτεχνίας (χαράξεις σε όπλα).
Συμπέρασμα:
Η απαρίθμηση των μέσων και των μεθόδων που χρησιμοποιούσαν με τόσο λαμπρή δεξιοτεχνία οι πρώτοι καλλιτέχνες, είναι αρκετή για να αποδείξει το ταλέντο τους αλλά και τον υψηλό βαθμό επαγγελματισμού. Εξετάζοντας από κοντά τις σμίλες, τις γλυφίδες και τα μαρμαροπρίονά τους, τα γουδιά, τα γουδοχέρια, τα κραγιόνια, τις παλέτες και τα δοχεία τους με τα χρώματα, τους μικρούς λύχνους, με τους οποίους φώτιζαν τα έργα τους στο σκοτάδι των σπηλαίων, μπορούμε να τους παραστήσουμε με τη φαντασία μας όχι μόνο ως εμπνευσμένους καλλιτέχνες, αλλά και ως προσεκτικούς τεχνίτες. Στο κάτω – κάτω, τα εφόδιά τους, αν και κάπως πιο απλά, δεν διέφεραν και πολύ από τα κάθε είδους εφόδια που χρησιμοποίησαν οι καλλιτέχνες κάθε εποχής, από τότε ως σήμερα.
Προϊστορική τέχνη στην Ελλάδα (κυρίως της Νεολιθικής Εποχής).
Για τη γνώση αυτής της εποχής, σημαντικό παραμένει το υλικό που έφερε στο φως η έρευνα στη Θεσσαλία. Αρκεί να αναφέρει κανείς μόνο το Σέσκλο και το Διμήνι – τις δύο πασίγνωστες νεολιθικές ακροπόλεις της περιοχής του Βόλου, με τα θαυμαστά αρχιτεκτονικά λείψανα και τα σημαντικά κεραμικά ευρήματα.
Σημαντικά ευρήματα – αρχιτεκτονικά και κεραμικά είναι και αυτά που έχουμε στην Κύπρο, στην Χοιροκοιτία, στις νότιες ακτές του νησιού.
Αρχιτεκτονική – Κατοικία.
Στο Σέσκλο ο οικισμός βρίσκεται πάνω στο λόφο, ανάμεσα σε δύο ρέματα. Τείχη περιβάλλουν τα σπίτια. Ανάμεσα σ’ αυτά ξεχωρίζει το μέγαρο, ενδιαίτημα αρχόντων. Τα σπίτια κατασκευάζονταν από λάσπη ανακατωμένη με άχυρο. Τα δάπεδα των δωματίων ήταν κάπου – κάπου λιθόστρωτα. Συνήθως όμως ήταν από χώμα, που το έβρεχαν και ύστερα το χτυπούσαν δυνατά μ’ έναν κόπανο για να γίνει σταθερό και λείο. Στη σκεπή υπήρχε μια τρύπα στη μέση για να φεύγει ο καπνός της φωτιάς.
Στο Διμήνι ο οικισμός είναι περιζωσμένος με τριπλά τείχη που είναι χτισμένα από πέτρες και λάσπη. Το ίδιο είναι χτισμένα και τα σπίτια. Σανίδια ή ξύλο δεν υπήρχαν. Τα σπίτια ήταν μικρά.
Στην Χοιροκοιτία της Κύπρου (μεταξύ Λάρνακας και Λεμεσού), στο νεολιθικό οικισμό που βρέθηκε εκεί, ζούσαν περίπου 5.000 κάτοικοι. Οι κατοικίες ήταν θολωτές. Είχαν πέτρινη βάση και ήταν χτισμένα με πλίνθους (λάσπη – άχυρα). Ένας κεντρικός λιθόστρωτος δρόμος διέσχιζε τον οικισμό. Τα σπίτια εκεί φαίνεται πως είχαν πατάρι ή «ημιώροφο» όπου ανέβαιναν με σκάλα. Η Χοιροκοιτία δεν είχε τείχη, σε αντίθεση με το Σέσκλο και το Διμήνι.
Στη Θεσσαλία συνηθίζονται τα μικρά και απλά σπίτια τετράγωνα ή επιμήκη μονόδομα οικήματα ή τα μέγαρα με ή χωρίς πρόδομο και οπισθόδομο.
Κεραμική.
Η Κεραμική έγινε το πιο χαρακτηριστικό είδος τέχνης αυτήν την περίοδο (6.700 π.Χ.). Τα κομμάτια των πήλινων αγγείων και ειδωλίων είναι το πιο άφθονο και το πιο άθικτο λείψανο σε κάθε θέση όπου κατοίκησαν άνθρωποι από το 6.000 π.Χ. και πέρα, καθ’ όλη την Αρχαιότητα.
Τα πρώτα αγγεία από πηλό έγιναν για την αποθήκευση υγρών και άλλων τροφίμων ή υλών. Η κεραμική προϋπέθετε μόνιμη και σταθερή κατοικία. Αρχικά ο πηλός δεν ψηνόταν και τα αντικείμενα ήταν χοντροφτιαγμένα. Αργότερα ο πηλός αρχίζει να ψήνεται σε θερμοκρασία πάνω από 600 βαθμούς Κελσίου. Γι’ αυτό μόνο εξειδικευμένα άτομα (τεχνίτες) ασχολούνται μ’ αυτά. Αργότερα τα αγγεία αρχίζουν να διακοσμούνται με γραμμές χρωματιστές (κόκκινες, μαύρες, καφέ) πάνω στον άσπρο πηλό ή εγχάρακτα με γραμμές και τρίγωνα, όσο ήταν ακόμη νωπά.
Πλαστική.
Πριν όμως από τα αγγεία, έχουμε τα πήλινα παλαιολιθικά ειδώλια που είναι μικροσκοπικές παραστάσεις της μορφής ανθρώπων ή ζώων. Είναι δείγματα μικροπλαστικής θαυμάσια.
Τα ανδρικά ειδώλια της Θεσσαλίας, είναι καθισμένα, «ένθρονα». Τα μπροστινά πόδια του καθίσματος ταυτίζονται με τα πόδια της μορφής. Τα γυναικεία ειδώλια είναι πάντοτε όρθια ή καθισμένα σε στάση παρόμοια με τη στάση που έπαιρναν οι γυναίκες των θεσσαλικών χωριών της εποχής εκείνης.
Τα ειδώλια έχουν ύψος 10 εκ. Κατασκευάζονται κυρίως από πηλό αλλά και από μάρμαρα και πέτρα. Ασφαλώς θα κατασκευάζονταν και από ξύλο, αλλά δε σώθηκαν ως την εποχή μας. Οι ανατομικές λεπτομέρειες των μορφών υποδηλώνονται με εγχαράξεις ή πλαστικές προσθήκες. Οι μορφές παρουσιάζονται πάντα γυμνές.
Τα ειδώλια των ζώων είναι λίγα. Παριστάνουν συνήθως σκύλους και χοίρους ή φανταστικές μορφές.
Τα γυναικεία ειδώλια είναι περισσότερα από τα ανδρικά. Ο προϊστορικός άνθρωπος πίστεψε πως η γυναίκα φέρνει μέσα της μια μυστική, ανεξήγητη δύναμη. Όπως η γη βλασταίνει και προμηθεύει στον άνθρωπο τα μέσα της διατροφής του, έτσι και η γυναίκα εξασφαλίζει τη διαιώνιση του είδους.
Ένα πολύ όμορφο πήλινο ειδώλιο είναι η «Κουροτρόφος» μια μάνα που κρατάει στην αγκαλιά της το παιδί της και βρέθηκε στο Σέσκλο. Είναι ζωγραφισμένο με παράλληλες γραμμές και σπείρες στις καμπύλες (κοιλιά, νώτα) με μαυριδερό χρώμα.
Ο ταύρος είναι το πιο συνηθισμένο ζώο στην τέχνη των ανακτόρων της Κρήτης. Τον συναντάμε χαραγμένο σε σφραγιδόλιθους, χυτευμένο σε ορείχαλκο, λαξευμένο σε σκληρή πέτρα, ζωγραφισμένο σε τοίχους ή σε αγγεία, κ.ο.κ. Τα ρυτά -αγγεία που χρησίμευαν για τις σπονδές προς τους θεούς ή τους νεκρούς- είχαν συχνά σχήμα ταυροκεφαλής. Οι ταύροι είχαν σίγουρα κάποια συμβολική ή θρησκευτική σημασία, αλλά δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ποια ακριβώς. Ίσως να συνδέονταν με τα λεγόμενα ταυροκαθάψια, στα οποία επιδίδονταν οι νέοι και οι νέες της Κρήτης είτε ως απλό παιχνίδι είτε ως μέρος κάποιου τελετουργικού (γνωστά σε μας από πολυάριθμες απεικονίσεις τους). Σε μια από τις τοιχογραφίες της Κνωσού, ένα κορίτσι κρατάει τα κέρατα του ανασηκωμένου στα πίσω πόδια του ταύρου, ενώ ένας νεαρός κάνει κανονική τούμπα πάνω από την πλάτη του.
Η ζωντάνια και η χαρά της ζωής που διαφοροποιούν την τέχνη της Κρήτης από την τέχνη της Αιγύπτου ή της Μεσοποταμίας είναι φανερή και σ’ ένα άλλο εξαίσιο δείγμα Μινωικής τέχνης: ένα μικρό αγγείο από στεατίτη, πάνω στο οποίο είναι λαξευμένη μια πομπή καλλιεργητών της γης, που, κρατώντας δίκρανα και δεμάτια, τραγουδούν κάτω από τους ήχους ενός κρόταλου. Ίσως πρόκειται για κάποια θρησκευτική τελετή, αν και τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι λιγότερο επίσημο από μια τέτοια έξαρση αβίαστης χαράς και ευεξίας. Οι ανδρικές αυτές μορφές με τους φαρδιούς ώμους και τη δαχτυλιδένια μέση απεικονίζονται –όπως κι εκείνες στη Σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας- στην «αιγυπτιακή» στάση, σπρώχνοντας η μια την άλλη στη βιασύνη τους και παλλόμενες από αυθόρμητη ζωτικότητα. Η αίσθηση της τρίτης διάστασης και της κίνησης αποδίδεται εδώ μ’ έναν τρόπο πραγματικά εκπληκτικό για την τέχνη της 2ης π.Χ. χιλιετίας.
Οι τοιχογραφίες.
Οι Μινωίτες ήταν από τους πρώτους δεξιοτέχνες της νωπογραφίας, της ζωγραφικής δηλαδή σε τοίχους περασμένους με κονίαμα. Αυτό το είδος ήταν από τις σημαντικότερες μορφές της τέχνης του πολιτισμού τους: το εσωτερικό των επαύλεων και των ανακτόρων στην Κρήτη ήταν καλυμμένα με φανταχτερές εικόνες από τη ζωή και τη φύση του περιβαλλόμενου από θάλασσα κόσμου των Μινωιτών. Οι τεχνίτες της τοιχογραφίας ήταν προστατευόμενοι του βασιλιά και των πλουσιότερων μελών της κρητικής κοινωνίας.
Η προετοιμασία του τοίχου πριν ζωγραφιστεί περιλάμβανε πέρασμα με ένα λεπτό στρώμα άσπρο ασβεστοκονίαμα. Στη συνέχεια ο καλλιτέχνης χάραζε τα περιγράμματα και τις κυριότερες λεπτομέρειες με ένα κομμάτι οψιανό ή με άλλο οξύ αντικείμενο. Η επιφάνεια χρωματιζόταν όταν το υπόστρωμα ήταν ακόμα υγρό, ώστε να εισχωρήσει το χρώμα στο κονίαμα και να είναι ανθεκτικότερες οι ζωγραφισμένες εικόνες.
Οι νωπογραφίες ζωγραφίζονταν σε υγρό κονίαμα, πριν στεγνώσει – μια τεχνική που βασίζεται κυρίως στην ταχύτητα και τον αυθορμητισμό. Οι τεχνίτες -καλλιτέχνες έφτιαχναν τα χρώματα από φυσικές ορυκτές ύλες -το μπλε από πυριτικό χαλκό, το μαύρο από απανθρακωμένο ξύλο, το κόκκινο και το κίτρινο από ώχρα- και χρησιμοποιούσαν τα χρώματά τους ελεύθερα. Απεικονίζοντας ανθρώπινες μορφές που τις έδειχναν πάντοτε προφίλ, χρησιμοποιούσαν κόκκινο χρώμα για τους άντρες και λευκό για τις γυναίκες – κάτι που εμπνεύστηκαν προφανώς από τους Αιγύπτιους. Κατά τον ίδιο μη συμβατικό τρόπο χρησιμοποιούσαν και τα άλλα χρώματα: η χλωρίδα, π.χ., ζωγραφιζόταν μ’ ένα σωρό χρώματα, αλλά σπάνια με πράσινο. Σε μια νωπογραφία επίσης βλέπουμε έναν μπλε πίθηκο ανάμεσα σε άλλα ζώα σ’ ένα βασιλικό κήπο.
Ρυτά αγγεία είναι αγγεία στενόμακρα, μακρουλά που ήταν συνήθως από πηλό, αλάβαστρο, ή στεατίτη. Χρησιμοποιούνταν κυρίως ως κτερίσματα, στους τάφους των νεκρών ή σε σπονδές προς τους θεούς. Η ίδια δημιουργική, παιχνιδιάρικη διάθεση χαρακτηρίζει κάθε μορφή της μινωικής τέχνης. Τα κύπελλα και τα αγγεία τους είχαν μακρύ λαιμό, ελικοειδείς λαβές και σειρές από διακοσμητικές ακίδες. Οι μεταλλοτεχνίτες δίνουν σε λεπτά φύλλα χρυσού τη μορφή λουλουδιών, ζώων, εντόμων. Το σκάλισμα στους σφραγιδόλιθους και σε πολύτιμους λίθους είναι τόσο μικροσκοπικό που συχνά δεν διακρίνεται με γυμνό μάτι.
Καταστροφή του μινωικού πολιτισμού.
Οι σεισμοί έπλητταν συχνά τους Μινωίτες κι εκδηλώνονταν με μεγάλη ένταση ίσως και δυο φορές στον αιώνα και πολύ πιο συχνά με ένταση μετριότερη. Τα αποτελέσματα συχνά ήταν ολέθρια: σπίτια, ανάκτορα ή και ολόκληρες πόλεις καταστρέφονταν και άνθρωποι πλακώνονταν κάτω από τα χαλάσματα. Η απειλητική αυτή βία και καταστροφή δεν έφευγε καθόλου από το μυαλό των Κρητών. Οι Μινωίτες φαίνεται ότι συνέδεαν τους σεισμούς με έναν ταυρόμορφο θεό, που ζούσε κάτω από τη γη. Στη βουή της σειόμενης γης άκουγαν τους βρυχηθμούς του θηρίου και νόμιζαν ότι ο κόσμος τους συγκλονιζόταν από τα χτυπήματα των κεράτων του θεού – ταύρου.
Οι Μινωίτες είχαν βέβαια και άλλους τρόπους για να ζητήσουν από τους θεούς τους την αποτροπή τέτοιων θεομηνιών. Αυτοί που κατοικούσαν στο ανάκτορο της Κνωσού λάτρευαν τους κίονες στους οποίους στηριζόταν το οικοδόμημα. Για να ενισχύσουν μάλιστα τη δύναμή τους, οι Μινωίτες ζωγράφιζαν σ’ αυτούς ένα από τα πιο παλιά και ιερά τους σύμβολα: το διπλό πέλεκυ.
Τελικά όμως καμιά ικεσία δεν στάθηκε αρκετή. Στις αρχές του 15ου αιώνα π.Χ., αλλεπάλληλοι σεισμοί και μετασεισμικές δονήσεις έσπειραν την καταστροφή και το θάνατο. Ξέσπασαν συγκρούσεις ανάμεσα στη δυναστεία της Κνωσού και τους άλλους ηγεμόνες του νησιού. Τελικά το βασίλειο της Κνωσού επικράτησε, αλλά οι εσωτερικές ταραχές αποδυνάμωσαν την Κρήτη, πράγμα που δεν πέρασε απαρατήρητο από τους φιλοπόλεμους Μυκηναίους της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Οι Μυκηναίοι, που είχαν προφανώς μυηθεί στη ναυτική τέχνη από τους Μινωίτες, κυρίευσαν μερικές μινωικές αποικίες. Επανειλημμένες προσπάθειες να καταλάβουν την ίδια την Κρήτη δεν ευοδώθηκαν, μέχρι που το 1450 π.Χ. μια θεομηνία ήρθε να συμμαχήσει με τους εισβολείς και σήμανε το τέλος του μινωικού πολιτισμού.
Η καταστροφή αυτή τη φορά ήταν μια έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, 115 χλμ. βόρεια της Κρήτης. Η έκρηξη δημιούργησε ένα τεράστιο παλιρροϊκό κύμα ύψους 60 μέτρων, το οποίο έφτασε ορμητικό μέχρι την πατρίδα των Μινωιτών. Αυτός ο τεράστιος υδάτινος τοίχος ισοπέδωσε αναμφίβολα τις λιμενικές εγκαταστάσεις και σκότωσε χιλιάδες ανθρώπους στην πυκνοκατοικημένη βόρεια Κρήτη. Πρέπει επίσης να κατέστρεψε και τα πλοία του μινωικού στόλου, αφήνοντας το νησί ανυπεράσπιστο.
Δεν πέρασε πολύς καιρός και η Κνωσός, η υπόλοιπη Κρήτη αλλά και οι μινωικές αποικίες που είχαν απομείνει στο Αιγαίο, πέρασαν στα χέρια των Ελλήνων. Γύρω στο 1400 π.Χ. αυτοί που είχαν επιζήσει από την έκρηξη ζούσαν σε απομονωμένους ποιμενικούς οικισμούς, σκορπισμένους στο νησί. Το μεγάλο ανάκτορο της Κνωσού είχε κυριευτεί. Οι πινακίδες γράφονταν σε μια μορφή ελληνικής γλώσσας. Νέες τοιχογραφίες ζωγραφίζονταν στους τοίχους του ανακτόρου σε μια αυστηρή, συμμετρική τεχνοτροπία, που θα ξένιζε τους αυθόρμητους Μινωίτες καλλιτέχνες. Το ίδιο το ανάκτορο τελικά καταστράφηκε. Το τέλος του ήρθε ξαφνικά, μ’ ένα κύμα φωτιάς κι ερειπίων. Η λαμπρή εποχή των Μινωιτών χάθηκε στη σκιά.
Η αυθεντική δημοκρατία και η δημιουργία του θεάτρου.
Η δραματική ποίηση και το θέατρο γεννήθηκε στην Αθήνα, την εποχή του Σόλωνα, δηλαδή λίγες δεκαετίες πριν τα μέσα του 6ου αι. π.Χ., όταν το δημοκρατικό πολίτευμα με βάση τη νομοθεσία του Αθηναίου σοφού άρχισε να παίρνει τη σαφή μορφή με τις συλλογικές αποφάσεις και τους κληρωτούς δικαστές και νομοπαρασκευαστές βουλευτές (Αριστοτέλη Πολιτικά, 1294: «Δημοκρατικόν το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς-οι εκλογές- ολιγαρχικόν»). Έτσι, αν πούμε πως το θέατρο και η δραματική ποίηση είναι γέννημα και θρέμμα της Δημοκρατίας δε θα είχαμε άδικο.
Ο Αριστοτέλης κάνοντας την ταξινόμηση του Πεζού και του Ποιητικού Λόγου αντιστοιχεί την Ιστορία στην Επική Ποίηση, τη Φιλοσοφία στη Λυρική Ποίηση και τη Ρητορική στη Δραματική Ποίηση. Και ξέρουμε πως, αν τα άλλα είδη του Έμμετρου ή του Πεζού Λόγου μπορούν να αναπτυχθούν -ατροφικά βέβαια- και κάτω από άλλα καθεστώτα με υπηκόους αντί ισότιμους πολίτες, η Ρητορική αναπτύσσεται μόνο στη Δημοκρατία, επειδή ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού του πολιτεύματος (που είναι ακριβώς το μοναδικό πραγματικά πολιτικό καθεστώς με πολίτες) είναι η ισηγορία, δηλαδή η ισότητα στην αγόρευση, στο δικαίωμα του λόγου. Το θέατρο, πάλι, στην ελληνική αρχαιότητα ενίσχυε την ισηγορία και ασκούσε έντονη κριτική στα πολιτικά πράγματα ή εκθείαζε το δημοκρατικό πολίτευμα. Είναι δηλαδή εμφανής η σχέση της Ρητορικής με τη Δραματική Ποίηση και το θέατρο.
Άλλοι πολιτισμοί, μην έχοντας την πολυτέλεια του δημοκρατικού πολιτεύματος ανάπτυξαν το Θέατρο Σκιών μέσα από το οποίο προσπαθούσαν να ασκήσουν την πολιτικο-κοινωνική κριτική. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν ανέπτυξαν Θέατρο Σκιών, ακριβώς γιατί δε χρειάζονταν σκιές για να ασκήσουν την κριτική τους: το πολίτευμά τους τούς έδινε τη δυνατότητα να την ασκήσουν οι ίδιοι.
Η συμμετοχή σε θεατρική παράσταση καταπολεμά αυτό που σήμερα ονομάζουμε αγοραφοβία, το φόβο της αγοράς, δηλαδή το φόβο που μπορεί να αισθανθεί κανείς μπροστά στο πλήθος και η άρνησή του να μιλήσει μπροστά σ’ αυτό. Η συμμετοχή σε θεατρική παράσταση καταπολεμά αυτό το φόβο και επομένως ενισχύει την ισηγορία. Για τους δημοκρατικούς «ευτυχισμένος είναι ο ελεύθερος, ο άφοβος» (Περικλής) και για τον Αριστοτέλη αυτή η αφοβία είναι προϋπόθεση της Δημοκρατίας (Πολιτικά, 1317).
Στην αρχαία Αθήνα, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των θεατρικών παραστάσεων, κατά τη διάρκεια όλου του έτους, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως ένα τουλάχιστο μέλος από κάθε αθηναϊκή οικογένεια, παιδί ή ενήλικος, συμμετείχε σε κάποια παράσταση κάθε χρόνο. Έτσι το θέατρο στην Αθήνα, εκτός από την άλλη πολιτιστική και πολιτική του συνεισφορά, βοηθούσε, καταπολεμώντας την αγοραφοβία, στην εδραίωση της ισηγορίας, χωρίς την οποία δε θα μπορούσε να λειτουργήσει το δημοκρατικό πολίτευμα.
Η σύγχρονη παιδεία, σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας, έχει σαν κύριο μέλημα να δώσει στους μαθητές κάποιο βιοποριστικό επάγγελμα και σα δευτερεύον να τους κάνει καλούς υπηκόους. Το κύριο και μοναδικό μέλημα της αρχαίας ελληνικής παιδείας ήταν να κάνει το νεαρό γόνο κάθε πόλης-κράτους άνδρα καλό καγαθό, δηλαδή πολίτη που θα συμμετείχε σωστά και εποικοδομητικά σ’ όλες τις λειτουργίες του πολιτεύματος. Ο βιοπορισμός ήταν, παρόλ’ αυτά, και τότε κάτι το αναγκαίο που δεν το παραλείπανε. Αλλά δεν το θεωρούσαν μέρος της παιδείας αλλά της τεχνικής κατάρτισης, της τέχνης. Γι’ αυτό και όλοι μάθαιναν κάποια χειρωνακτική τέχνη. Η παιδεία τους όμως ασχολιόταν με την πολιτική και το θέατρο συνεισέφερε ποικιλότροπα στην εκμάθηση της Πολιτικής, τόσο με την καλλιέργεια του λόγου και των δημοκρατικών ιδεωδών, όσο και με τη θεατρική πράξη και συμμετοχή, χωρίς την παρουσίαση ή προπαγάνδιση σκηνών βίας, όπως κατά κόρον γίνεται σήμερα με την αδιέξοδη, θολωμένη χρήση και αυτής της δημοκρατικής ελληνικής επινόησης στον κινηματογράφο, την τηλεόραση κ.ο.κ.
Πόσα ακόμα μπορεί να μας εμπνεύσει ο Παρθενώνας!
Για να προσεγγίσουμε καλύτερα τις συνθήκες που οδήγησαν τους αρχαίους Αθηναίους στην ίδρυση, το περιεχόμενο και την ποιότητα του Παρθενώνα και άλλων 22 ανάλογων κτιρίων, την ίδια εποχή που αμύνονταν στους Περσοφοίνικες και τους ελλαδίτες ολιγαρχικούς εχθρούς της αυθεντικής Δημοκρατίας της συλλογικής ευημερίας, των συνεχών πολιτογραφήσεων αρχικά μετοίκων και δούλων-υπαλλήλων (594,508,490,480,406,403 π.Χ., βλ. Αριστ. Αθηναίων Πολιτεία) και προοπτικά και των γυναικών (βλ. πιο κάτω), θα πρέπει να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία:
Ο άνθρωπος, μετά τις αναστατώσεις του φλοιού της Γης -που οι αρχαίοι τις διηγόντουσαν σαν Γιγαντομαχία- προσπαθεί συνεχώς να προσαρμόζεται στις αλλαγές του περιβάλλοντός του από τότε που πρωτοδιαμορφώνεται στα μέρη μας, 12 περίπου εκατομμύρια χρόνια πριν, όπως δείχνουν τα ευρύματα στη Νέα Τρίγλια και το σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής, την Ικαρία, τον Περδίκκα Πτολεμαίδας και αλλού (βλ. στο Διαδίκτυο http://www.aee.gr).
Τις τελευταίες δεκάδες χιλιάδες χρόνια, και ενώ στον υπόλοιπο πλανήτη επικρατούν δυστυχώς καθεστώτα φόβου, το ήπιο κλίμα στην περιοχή μας, η αυτάρκεια και η ανυπαρξία πολέμων για τη γη, στα νησιά του Αιγαίου κυρίως, οδηγούν στη σταθεροποίηση κοινωνιών ισοτιμίας ανδρών-γυναικών. Αυτό δείχνουν: η μακροζωία των δυο φύλων, όπως συμπεραίνεται από τον κρανιακό θόλο μιας γυναίκας 65-70 ετών που είχε ζήσει 10.000 χρόνια πριν από την εποχή μας και που βρέθηκε στα Γιούρα της Αλοννήσου, η ύπαρξη βουλευτηρίου στη Λήμνο ήδη 5.000 χρόνια πριν από σήμερα, η καθολική ψηφοφορία στην Αθήνα για την επιλογή του ονόματός της το 1.500 π.Χ. ανάμεσα στην Αθήνα και τον Ποσειδώνα (όπου επειδή πλειοψήφισε η γνώμη των γυναικών ο Κέκροπας με πραξικόπημα τους αφαίρεσε τα πολιτικά δικαιώματα), και τέλος ο ειρηνικός πολιτισμός της μινωικής Κρήτης.
Επιστρέφοντας ακριβώς από την Κρήτη ο αγαπημένος ήρωας των Αθηναίων, ο Θησέας, πετυχαίνει κατά το 1.200 π.Χ. την ομοσπονδιακή συνδιοίκηση, τον λεγόμενο «συνοικισμό», των δήμων δηλαδή των τοπικών δημοκρατιών της Αττικής και παραιτείται από βασιλιάς! Έτσι ιδρύει την (κατασυκοφαντημένη) όχι και τόσο καλά γνωστή Αθηναϊκή Δημοκρατία, γεγονός που γιορτάζεται με τα Παναθήναια.
Αργότερα ο Κέκροπας, όπως είδαμε, και έπειτα οι ολιγαρχικοί αφαιρούν τα πολιτικά δικαιώματα από τους πολλούς. Οι νομοθέτες Δράκοντας, Σόλωνας και Κλεισθένης και οι δημοκρατικοί προσπαθούν να επαναφέρουν το πάτριο πολίτευμα σταδιακά, δίνοντας αρχικά περισσότερα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες-οπλίτες και 6 φορές σε μετοίκους και δούλους- υπαλλήλους. Γιατί οι αντιδράσεις ορισμένων ολιγαρχικών έφταναν στα άκρα και μάλιστα κάποιοι συνεργάστηκαν και με τους Πέρσες (τόσο στα μηδικά όσο και μετά, από το 469-343), ενώ, πριν πεθάνει κυνηγημένος και ο τελευταίος δημοκρατικός, ο Δημοσθένης το 322 π.Χ., οι αντιδημοκρατικοί είχαν αποφασίσει στο συνέδριο της Κορίνθου το 338 π.Χ. την απαγόρευση νέων απελευθερώσεων και πολιτογραφήσεων δούλων! Πάντως ο ώριμος Πλάτωνας το 371 προτείνει στους Μεγαλοπολίτες να δώσουν ίσα δικαιώματα και στις γυναίκες, οι οποίες άλλωστε τιμούνται στον αρχαίο ελληνικό κόσμο σαν μητέρες, θεές, ιέρειες, έχουν και δικούς τους αγώνες και δεν επιτρέπονται επεμβάσεις στην προσωπική τους ζωή. Οι συνεχείς πόλεμοι όμως κατά των δημοκρατικών (βλ. λ.χ. το αποκορύφωμα των ολιγαρχικών και μοναρχικών πολέμων του 458-446, του 431-403, του 357-322, τη λιποταξία του στρατηγού-ιστορικού Θουκυδίδη, τις προδοσίες των ερμοκοπιδών, στις Αργινούσες, στους Αιγός Ποταμούς, τις αντενέργειες του επίορκου Σωκράτη και των μισόδημων μαθητών του- αιμοσταγών τυράννων Κριτία και Χαρμίδη, του Ξενοφώντα, του Αριστοφάνη…) δεν τους άφησαν δυστυχώς να ολοκληρώσουν τα οράματά τους.
Πώς λειτουργούσε ακριβώς η Δημοκρατία; Όπως είπε ο ολύμπιος Περικλής: «Εύδαιμον το ελεύθερον και ελεύθερον το εύψυχον», δηλαδή «ευτυχισμένος είναι ο ελεύθερος και ελεύθερος είναι ο άφοβος» και θεμέλιο της αυθεντικής Δημοκρατίας και της ευημερίας είναι η αφοβία, όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά (1317): «προϋπόθεση της Δημοκρατίας είναι η ελευθερία», δηλαδή η αφοβία, την οποία η Δημοκρατία και οι Έλληνες πάντα επιδιώκουν με τον ανοιχτό διάλογο, την εμψυχωτική παιδεία, τον έλεγχο και την εναλλαγή στην εξουσία, τις άλλες παραδόσεις και τους θεσμούς τους.
Τις σημαντικότερες αποφάσεις για όλους τους νόμους, την παιδεία, τη φορολογία, την εξωτερική πολιτική τις παίρνει μόνο η συνέλευση των πολιτών, η Εκκλησία του Δήμου, που απλοποιεί και προωθεί τη χρήση του αλφαβήτου (πέρα από έναν κλειστό κύκλο όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα σε άλλους λαούς), για την ενημέρωση των πολιτών πριν από τις συζητήσεις. Στη νομοπαρασκευαστική βουλή και τα δικαστήρια εναλλάσσονται δίκαια, πρόθυμα και με άμιλλα όλοι οι πολίτες για ένα χρόνο με κλήρωση. «Δημοκρατικόν εστι το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς (οι εκλογές) ολιγαρχικόν» (Αριστοτέλη Πολ. 1294). Το σημαντικότερο εργαλείο της Δημοκρατίας είναι η κλήρωση, ενώ η κλεψύδρα είναι απαραίτητη για την ισηγορία των ομιλητών. Οι εντολοδόχοι στρατηγοί, οι ταμίες και οι απεσταλμένοι, είναι οι μόνοι που βγαίνουν με εκλογές, και μόνο εκτελούν τις συλλογικές αποφάσεις λογοδοτώντας συχνά και αυστηρά.
Πώς έφτασαν τελικά οι Αθηναίοι στο κτίσιμο του Παρθενώνα; Μετά τους θριάμβους των Ελλήνων, με επικεφαλής τους Αθηναίους, κατά της περσικής μοναρχίας και των αλαζόνων ολιγαρχικών συμμάχων της, (ανάλογες εικόνες ενότητας αναπαρίστανται στον Παρθενώνα, στο ναό της Αθηνάς Νίκης, κ.α.), οι Έλληνες αναθέτουν με πρόταση του Θεμιστοκλή τον συντονισμό της πανελλήνιας συμμαχίας στους εφόρους της Σπάρτης. Αυτοί, μακριά απ’ το πνεύμα του Λεωνίδα ή των κατοπινών Άγη και Κλεομένη, με την ειλωτοφοβία και τον αυταρχισμό τους αποτυγχάνουν και τον επόμενο χρόνο οι σύμμαχοι αναθέτουν τον συντονισμό στους Αθηναίους, οι οποίοι με το στόλο τους και την υποστήριξη 1.000 τουλάχιστον ελληνικών πόλεων (Αριστοφ. Σφ. 707), συνεχίζουν τον αγώνα, παρ’ όλες τις αποστασίες και τις προδοσίες αρχομανών ολιγαρχικών, μέσα κι έξω από την Αθήνα, την οποία σημειωτέον θεωρούν ασφαλέστερη ως δημοκρατία, γι’ αυτό και δε θέλουν να φεύγουν απ’ αυτήν!
Ο Περικλής και οι Αθηναίοι δημοκρατικοί το 447 π.Χ. προτείνουν συνομοσπονδία όλων των Ελλήνων της Μεσογείου και του Ευξείνου για την αποτελεσματικότερη άμυνα κατά της περσικής-φοινικικής και καρχηδονιακής απειλής, αλλά οι ανασφαλείς ολιγαρχικοί αντιδρούν διχαστικά και τη ματαιώνουν αρνούμενοι να απαντήσουν στους απεσταλμένους πρεσβευτές. Έτσι ο συνεχώς πολεμούμενος αθηναϊκός Δήμος αποφασίζει αμέσως την ανέγερση ενός μνημείου-συμβόλου των αναγκαίων αγώνων της αυθεντικής Δημοκρατίας για την ελευθερία, τη αφοβία, με ενωτικό, πανελλήνιο χαρακτήρα. Γι’ αυτό συνθέτουν ένα νέο ρυθμό με ιωνικά και δωρικά στοιχεία και μας αφήνουν παρακαταθήκη να συνεχίσουμε ενωμένοι και αισιόδοξοι το πανανθρώπινο έργο τους για την αυθεντική Δημοκρατία και την ευημερία όλων!
«Αθηνά Δημοκρατία»: Στην Αθηνά, τη Δημοκρατία, είναι αφιερωμένο και ένα άγαλμά της (Χ. Θεοδωρίδης).
Μερικά ζητήματα ερμηνείας της ζωοφόρου.
Η σκηνή του πέπλου δίνει την εντύπωση προετοιμασίας, αλλά το τι ακριβώς συμβαίνει παραμένει υπό συζήτηση. Διπλώνεται ο παλιός πέπλος, ξεδιπλώνεται ο καινούργιος; Αν ο πέπλος που εικονίζεται είναι ο καινούργιος, τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχει παραδοθεί, άρα έφθασε η πομπή στον προορισμό της; Και πού τοποθετείται η κεντρική σκηνή; Η θέση του ξοάνου της Πολιάδος την εποχή που έγινε η ζωοφόρος του Παρθενώνα μας είναι άγνωστη, καθώς ο αρχαϊκός ναός της Αθηνάς είχε καεί από τους Πέρσες και το Ερέχθειο δεν είχε ακόμα χτιστεί. Ίσως το ξόανο να φυλαγόταν σ’ ένα προσωρινό κτίσμα πάνω στην Ακρόπολη. Αλλά είναι περισσότερο πιθανό η σκηνή του πέπλου να διαδραματίζεται στην Αγορά, εκεί όπου υφαινόταν ο πέπλος (Α. ν. Premerstein, OeJh 15, 1912, 19-21). Αν υποθέσουμε ότι η τοποθέτηση των μορφών στο κέντρο της ανατολικής ζωοφόρου ακολουθεί την τοπογραφία των ιερών της Αθήνας, και αν οι δώδεκα θεοί νοούνται ως καθισμένοι στον περίβολό τους στην Αγορά, τότε ο άρχων βασιλεύς και η ιέρεια μπορούν να τοποθετούν κάπου στην ίδια περιοχή, ίσως κοντά στη γειτονική Βασίλειο Στοά. Αλλά ο τόπος, όπως και ο χρόνος των διαφόρων μερών της ζωοφόρου, παραμένει πρόβλημα. Οι σκηνές προετοιμασίας που εμφανίζονται σποραδικά σε όλο το μήκος της ζωοφόρου, εναλλάξ με σκηνές πορείας σε κανονικό ρυθμό, δείχνουν πως οι καλλιτέχνες παρουσίασαν μάλλον ένα συνοθύλευμα στιγμών από διάφορα σημεία, τοπικά και χρονικά, της πομπής. Οι ιππείς της δυτικής ζωοφόρου βρίσκονται καταφανώς ακόμα κοντά στο Δίπυλο, όσο για τα άρματα, αναμφίβολα δε θα μπορούσαν να ανεβούν ως την Ακρόπολη. Οι κανηφόροι όμως ίσως έχουν προχωρήσει τόσο που άδειασαν κιόλας τα καλάθια τους.
Η έλλειψη συνέπειας στα διάφορα στάδια της πομπής και το σπάσιμο της πορείας σε δύο παράλληλες ομάδες με διαφορετική σύνθεση προκάλεσε κατά καιρούς υποθέσεις ότι η ζωφόρος εικονίζει την πομπή των Παναθηναίων σε διάφορες εποχές. Πρόσφατα η Harrison (Parthenon-Kongress, Basel, 1982), διατύπωσε την άποψη ότι η δυτική πλευρά της ζωφόρου δείχνει την πομπή στα μυθικά χρόνια, η βόρεια στα αρχαϊκά και η νότια στα κλασσικά. Με βάση τις διαφορετικές ενδυμασίες των ιππέων διέκρινε τις τέσσερις σολώνειες φυλές της Αττικής στα βόρεια και τις δέκα κλεισθένειες φυλές στα νότια. Παράλληλη θεωρία διατύπωσε και η Simon (1982, 133-4), διακρίνοντας δύο πομπές, την αρχαϊκή (βόρεια) και την κλασσική (νότια).
Οι διαφορές της ζωφόρου από τις περιγραφές της πομπής στις φιλολογικές πηγές έχουν συζητηθεί και πιο πάνω. Η ζωφόρος παραλείπει εντελώς τους αντιπροσώπους των συμμάχων και των αποικιών, καθώς και τις σκιαφόρους και διφροφόρους, κόρες μετοίκων που ακολουθούσαν τις Αθηναίες κανηφόρους με ομπρέλες και σκαμνιά. Παραλείπεται και το πλοίο πάνω στο οποίο μεταφερόταν ο πέπλος, απλωμένος σαν πανί στο κατάρτι. Το πλοίο ίσως να μην ανέβαινε πέρα από τον Άρειο Πάγο. Η παράλειψη του πλοίου και η σειρά των ομάδων στην πομπή (που διαφέρει από την περιγραφή του Αριστοφάνη, Εκκλ. 730-45 και Όρν. 1550-2) οδήγησε την S. Rotroff στην υπόθεση ότι το μπροστινό μέρος της πομπής εικονίζεται αφού έμεινε το πλοίο στον Άρειο Πάγο και οι ομάδες ανασυντάσσονται εν όψει της θυσίας.
Η ιδιότυπη σύνθεση της πομπής στη ζωφόρο έκανε τη Χ. Καρδάρα να διατυπώσει την υπόθεση ότι παριστάνεται το μυθολογικό αίτιο της πομπής, δηλαδή η σύσταση των Παναθηναίων από τον Ερεχθέα που τον ταυτίζει με τον Εριχθόνιο και τον αναγνωρίζει στο αγόρι Α V 35. Τον ιερέα Α V 34 ταυτίζει με τον Κέκροπα και τα κορίτσια Α V 31-32 με τις κόρες του. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Boardman (1977), που ξεκινώντας από τον μεγάλο αριθμό ιππέων εις βάρος των άλλων ομάδων, ερμήνευσε τη ζωφόρο σαν την πομπή των αφηρωισμένων νεκρών του Μαραθώνα που γιορτάζουν τα Παναθήναια, πράγμα που θα μετέβαλλε κάπως τον χαρακτήρα του ναού, προσθέτοντάς του διαστάσεις ηρώου.
Η μεγάλη ποικιλία των ερμηνειών, από τις οποίες αναφέραμε μόνο ένα μικρό δείγμα, αντανακλά αυτό που στα σύγχρονα μάτια φαίνεται σαν ασυνέπεια της ζωφόρου. Ακολουθώντας την κλασσική άποψη, πιστεύουμε ότι εικονίζεται, εξιδανικευμένη βέβαια, η πομπή των Παναθηναίων σαν ένα επαναλαμβανόμενο θρησκευτικό γεγονός, που συμβαίνει σε τακτά χρονικά διαστήματα, προς δόξαν των Αθηναίων και των θεών που τους προστατεύουν.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Η οικοδόμηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αρχίζει τον 3ο αιώνα π.Χ. Ως το 2ο αιώνα μ.Χ., οι Ρωμαίοι κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Δ. Ευρώπης, την Εγγύς Ανατολή και τη Β. Αφρική. Η ακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που πρωτεύουσά της ήταν η Ρώμη, οφείλεται στις λεγεώνες της και στη συγκεντρωτική της διοίκηση.
Η επέκταση των Ρωμαίων.
Το 250 π.Χ., η Ρώμη κυριαρχούσε στην Ιταλία. Τα επόμενα 300 χρόνια, οι ρωμαϊκές λεγεώνες κατέκτησαν όλες τις περιοχές της Μεσογείου, όλη σχεδόν τη Δ. Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή.
Ρωμαίοι.
Το 27 π.Χ. ο Οκταβιανός (63 π.Χ. – 14 μ.Χ.) πήρε τον τίτλο του Αύγουστου Καίσαρα, κι έγινε ο πρώτος ρωμαίος αυτοκράτορας. Ο Αύγουστος, που κυβέρνησε την αυτοκρατορία 40 χρόνια, μοιραζόταν την εξουσία με τη Σύγκλητο (μια ομάδα αξιωματούχων που διοικούσαν τη Ρώμη). Ενίσχυσε το ρωμαϊκό στρατό οργανώνοντάς τον σε επαγγελματική βάση. Επίσης, ο Αύγουστος φρόντισε να διασφαλίσει το αυτοκρατορικό του αξίωμα. Ίδρυσε μια μονάδα με υψηλά αμειβόμενους αυτοκρατορικούς σωματοφύλακες, την Πραιτοριανή Φρουρά.
Καλιγούλας.
Οι πρώτοι ρωμαίοι αυτοκράτορες ήταν μέλη της οικογένειας του Αυγούστου. Ο Γάιος Καίσαρας (12 – 41 μ.Χ.), γνωστός ως Καλιγούλας (που σημαίνει «στρατιωτικό υπόδημα»), έγινε αυτοκράτορας το 37 μ.Χ. Οι στρατιώτες που διοικούσε ο πατέρας του τού έδωσαν αυτό το προσωνύμιο, από τις στρατιωτικές μπότες που φορούσε όταν ήταν παιδί.
Ψυχοπαθής αυτοκράτορας.
Αφότου ο Καλιγούλας έγινε αυτοκράτορας, φάνηκε να χάνει τα λογικά του. Όπως καταγράφει ο ρωμαίος ιστορικός Σουετώνιος (69-104 μ.Χ.), κάποτε ο Καλιγούλας διέταξε μια ομάδα σκληροτράχηλων ρωμαίων στρατιωτών να μαζέψουν κοχύλια σε μια παραλία. Ο Καλιγούλας έδωσε στο άλογό του τον τίτλο του ύπατου (ανώτατου ρωμαίου αξιωματούχου). Παντρεύτηκε την αδελφή του Δρουσίλα, αλλά αργότερα τη δολοφόνησε. Ο ίδιος δολοφονήθηκε από πραιτοριανούς το 41 μ.Χ.
Νέρωνας.
Ο τελευταίος αυτοκράτορας της οικογένειας του Αύγουστου ήταν ο Νέρωνας (37 – 68 μ.Χ.). Το 54 μ.Χ. η φιλόδοξη μητέρα του, η Αγριππίνα (15 – 59 μ.Χ.), δηλητηρίασε το δεύτερο σύζυγό της, τον αυτοκράτορα Κλαύδιο (10 π.Χ. – 54 μ.Χ.), ώστε να γίνει αυτοκράτορας ο 17χρονος γιος της Νέρωνας. Σιγά – σιγά, ο Νέρωνας άρχισε να εκδηλώνει δείγματα σκληρότητας και διαφθοράς. Η Αγριππίνα επιχείρησε να παρέμβει στην εκκεντρική ζωή του, αλλά εκείνος τη δολοφόνησε. Ο Νέρωνας έγινε γνωστός για τις έξαλλες γιορτές που διοργάνωσε και για τη μεγαλομανία του – πίστευε ότι ήταν μεγάλος ποιητής και μουσικός.
Η πυρπόληση της Ρώμης.
Το 64 μ.Χ. μια μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε τη Ρώμη. Ο Νέρωνας άφησε να εννοηθεί ότι ήθελε να ανοικοδομήσει την πόλη, εφαρμόζοντας ένα νέο πολεοδομικό σχέδιο. Πολλοί κάτοικοι της Ρώμης πίστευαν ότι ο ίδιος ο Νέρωνας είχε βάλει τη φωτιά. Ωστόσο, αυτός επέρριψε την ευθύνη σε μια νέα θρησκευτική ομάδα, τους χριστιανούς. Η δυσαρέσκεια απέναντι στην εξουσία του Νέρωνα διογκωνόταν, μέχρι που αυτοκτόνησε, το 68 μ.Χ.
Το έτος των τεσσάρων αυτοκρατόρων.
Το έτος μετά το θάνατο του Νέρωνα, 4 αυτοκράτορες ανέβηκαν στο θρόνο. Στην αρχή πήρε την εξουσία ένας διοικητής του στρατού, ο Γάλβας (3 π.Χ. – 69 μ.Χ.). Ο Γάλβας δολοφονήθηκε από την Πραιτοριανή Φρουρά, που αναγόρευσε αυτοκράτορα τον Όθωνα (32 – 69 μ.Χ.), κυβερνήτη της ρωμαϊκής επαρχίας της Ισπανίας. Μαθαίνοντάς το, οι ρωμαϊκές λεγεώνες της Γερμανίας αναγόρευσαν αυτοκράτορα το Βιτέλιο (15 – 69 μ.Χ.). Ο Βεσπασιανός (9 – 79 μ.Χ.), ένας αντίπαλος στρατηγός, προέλασε στη Ρώμη, σκότωσε τον Βιτέλιο κι έγινε αυτοκράτορας.
Υιοθετώντας διάδοχο.
Ο Βεσπασιανός εγκαινίασε την παράδοση, σύμφωνα με την οποία ένας ενεργός αυτοκράτορας όριζε ή υιοθετούσε το διάδοχό του, ενόσω κυβερνούσε ο ίδιος. Ο Βεσπασιανός αποκατέστησε την τάξη στη Ρώμη. Επίσης, εφάρμοσε ένα πρόγραμμα οικοδομικών έργων, όπως το Κολοσσαίο στη Ρώμη. Αυτό το μεγάλο αμφιθέατρο, όπου διεξάγονταν δημόσιες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, ολοκληρώθηκε στα χρόνια της ηγεμονίας του γιου του Βεσπασιανού, του Τίτου (39-81 μ.Χ.).
Αυτοκράτορες από επαρχίες.
Ως το 2ο αιώνα μ.Χ., οι επιφανείς ρωμαϊκές οικογένειες έπαιζαν ολοένα και μικρότερο ρόλο στην επιλογή των νέων αυτοκρατόρων. Οι πολίτες από τις ρωμαϊκές επαρχίες άρχισαν να καταλαμβάνουν ανώτατα αξιώματα στην κυβέρνηση και το στρατό. Οι μεταγενέστεροι ρωμαίοι αυτοκράτορες προέρχονταν από τις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Τραϊανός.
Ο αυτοκράτορας Τραϊανός (53 – 117 μ.Χ.) γεννήθηκε στη ρωμαϊκή επαρχία της Ιβηρίας (σημ. Ισπανία). Ήταν έξοχος στρατιωτικός ηγέτης και στα χρόνια της βασιλείας του η ρωμαϊκή αυτοκρατορία έφτασε στη μεγαλύτερη έκτασή της. Για να τιμήσει τις στρατιωτικές του επιτυχίες, έχτισε τη Στήλη του Τραϊανού, που διακοσμούνταν με γλυπτά που απεικόνιζαν τις πιο διάσημες νίκες του.
Αδριανός.
Ο Αδριανός (76 – 138 μ.Χ.), υιοθετημένος γιος του Τραϊανού, τον διαδέχτηκε ως αυτοκράτορας. Ο Αδριανός πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του περιοδεύοντας στις ρωμαϊκές επαρχίες. Δημιούργησε μόνιμες αμυντικές εγκαταστάσεις ενάντια στις βαρβαρικές φυλές που παραβίαζαν τα σύνορα της ρωμαϊκής επικράτειας. Ένα τέτοιο έργο ήταν το Αδριάνειο Τείχος, που τμήματά του διατηρούνται στη ΒΔ Αγγλία. Επίσης, ο Αδριανός εισήγαγε πολλές μεταρρυθμίσεις, που βελτίωσαν τη διοίκηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Χρόνος & Ιστορία.
Περ. 800 π.Χ.
Αναπτύσσεται ο πολιτισμός των Ετρούσκων στο δυτικό τμήμα της Κ. Ιταλίας.
Περ. 750 π.Χ.
Σύμφωνα με το μύθο, οι δίδυμοι Ρωμύλος και Ρέμος, που τους θήλασε μια λύκαινα, ιδρύουν την πόλη Ρώμη.
Περ. 509 π.Χ.
Ο τύραννος Ταρκύνιος ο Υπερήφανος εκδιώκεται από τη Ρώμη, που γίνεται δημοκρατία (κυβερνούν οι ίδιοι οι πολίτες).
275 π.Χ.
Η Ρώμη κυριαρχεί σε όλη την Ιταλία και αρχίζει να επεκτείνεται προς τη Μεσόγειο.
264 π.Χ.
Αρχίζει ο Α΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος. Οι Ρωμαίοι πολεμούν στην Καρχηδόνα, μια φοινικική αποικία στη Β. Αφρική.
241 π.Χ.
Τελειώνει ο Α΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος. Το νησί Σικελία, όπου μέχρι τότε κυριαρχούσαν οι Καρχηδόνιοι, γίνεται η πρώτη ρωμαϊκή επαρχία.
218 π.Χ.
Αρχίζει ο Β΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος. Ο Καρχηδόνιος στρατηγός Αννίβας διασχίζει τις Άλπεις με πολεμικούς ελέφαντες, και εισβάλλει στην Ιταλία.
216 π.Χ.
Στη μάχη των Καννών οι δυνάμεις του Αννίβα καταστρέφουν το ρωμαϊκό στρατό.
202 π.Χ.
Στη μάχη της Ζάμας, στη Β. Αφρική, ο στρατός του Αννίβα ηττάται από το ρωμαϊκό στρατό, επικεφαλής του οποίου είναι ο Σκιπίων ο Αφρικανός. Οι πολεμικοί ελέφαντες των Καρχηδονίων τρέπονται σε φυγή, τρομαγμένοι από τον ήχο των πολεμικών σαλπίγγων των Ρωμαίων.
201 π.Χ.
Τέλος του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου.
149-146 π.Χ.
Στη διάρκεια του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου, οι Ρωμαίοι καταστρέφουν την Καρχηδόνα. Τώρα η Ρώμη ελέγχει την Ισπανία και τη Β. Αφρική.
71 π.Χ.
Μια εξέγερση των δούλων, με ηγέτη το μονομάχο Σπάρτακο, συντρίβεται αμείλικτα.
58 π.Χ.
Ο Ιούλιος Καίσαρας αρχίζει την κατάκτηση της Γαλατίας (σημ. Γαλλίας).
44 π.Χ.
Ο Ιούλιος Καίσαρας δολοφονείται στη Ρώμη. Ξεσπά εμφύλιος πόλεμος.
31 π.Χ.
Ο Οκταβιανός, ο υιοθετημένος γιός του Ιούλιου Καίσαρα, νικά το στρατό του ρωμαίου στρατηγού Μάρκου Αντώνιου και της αιγύπτιας βασίλισσας Κλεοπάτρας στη ναυμαχία του Άκτιου, στη Δ. Ελλάδα. Ο Οκταβιανός γίνεται ηγεμόνας του ρωμαϊκού κόσμου.
27 π.Χ.
Η ρωμαϊκή σύγκλητος δίνει στον Οκταβιανό τον τίτλο «αύγουστος», που σημαίνει σεβαστός. Ως Αύγουστος Καίσαρας, ο Οκταβιανός γίνεται ο πρώτος ρωμαίος αυτοκράτορας.
Περ. 4 π.Χ.
Ο Ιησούς Χριστός γεννιέται στη ρωμαϊκή επαρχία της Ιουδαίας.
43 μ.Χ.
Οι Ρωμαίοι κατακτούν τη Βρετανία.
70 μ.Χ.
Ο αυτοκράτορας Τίτος συντρίβει την εξέγερση των Εβραίων της Παλαιστίνης και καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ.
212 μ.Χ.
Το Διάταγμα του Καρακάλα παραχωρεί τη ρωμαϊκή υπηκοότητα σε όλους τους ελεύθερους άντρες που ζουν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
285 μ.Χ.
Οι βαρβαρικές εισβολές απειλούν την αυτοκρατορία από το Βορρά, ενώ οι Πέρσες από την Ανατολή. Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός χωρίζει τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία σε δύο μέρη, την ανατολική και τη δυτική αυτοκρατορία.
313 μ.Χ.
Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος εκδίδει το Διάταγμα των Μεδιόλανων (του Μιλάνου) που κατοχυρώνει το δικαίωμα της ανεξιθρησκείας. Έτσι, ο χριστιανισμός λατρεύεται ελεύθερα σε όλη την αυτοκρατορία.
337 μ.Χ.
Ο Κωνσταντίνος βαπτίζεται χριστιανός.
394 μ.Χ.
Ο χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική θρησκεία.
410 μ.Χ.
Οι Βησιγότθοι, μια βαρβαρική φυλή με αρχηγό τον Αλάριχο, λεηλατούν τη Ρώμη.
452 μ.Χ.
Ο Ούνος Αττίλας εξαπολύει επιδρομές στην Ιταλία.
476 μ.Χ.
Ο Ρωμύλος Αυγουστύλος, ο τελευταίος αυτοκράτορας της δυτικής αυτοκρατορίας, εκθρονίζεται από τα βαρβαρικά στρατεύματα.
Ξέρετε ότι…
Η εκατονταρχία ήταν μονάδα του ρωμαϊκού στρατού. Όταν συγκροτήθηκε ο ρωμαϊκός στρατός, γύρω στο 340 π.Χ., κάθε εκατονταρχία είχε 100 άντρες. Το 100 π.Χ. ο ρωμαίος στρατηγός Γάιος Μάριος (157 – 86 π.Χ.) αναδιοργάνωσε το στρατό, μειώνοντας τον αριθμό των στρατιωτών της εκατονταρχίας σε 80, ώστε έχοντας μικρότερο μέγεθος να γίνει πιο ευέλικτη.
Ρώμη.
Η Ρώμη δεν ήταν μόνο η πρωτεύουσα μιας αχανούς αυτοκρατορίας, αλλά και μια μεγαλούπολη που έσφυζε από ζωή. Ο πληθυσμός της ξεπερνούσε το 1 εκατομμύριο κατοίκους. Οι πλούσιοι ζούσαν σε κομψές κατοικίες. Οι κοινές οικογένειες συνωστίζονταν σε ετοιμόρροπες πολυκατοικίες. Τα καταστήματα και τα εργαστήρια βρίσκονταν στα ισόγεια των κτιρίων. Στη Ρώμη οι πυρκαγιές βρίσκονταν σε ημερήσια διάταξη.
Ρωμαϊκές λεγεώνες.
Καθώς η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεγάλωνε, οργάνωσε το στρατό της. Οι κοόρτεις ήταν στρατιωτικά τμήματα με έξι εκατονταρχίες (μονάδες με 80 άντρες). 10 κοόρτεις αποτελούσαν μία λεγεώνα. Οι λεγεωνάριοι ήταν επαγγελματίες στρατιώτες. Όταν δεν πολεμούσαν ή δεν περιπολούσαν στη μεθόριο, απασχολούνταν σε οικοδομικές εργασίες, όπως στην κατασκευή υδραγωγείων.
Ρωμαίος λεγεωνάριος.
Οι οπλίτες του ρωμαϊκού στρατού λέγονταν λεγεωνάριοι. Οι λεγεωνάριοι είχαν άριστη φυσική κατάσταση και μπορούσαν να διανύσουν 32 χλμ. την ημέρα, μεταφέροντας βάρος μέχρι 40 κιλά. Η στολή τους τους προστάτευε στη μάχη και, ταυτόχρονα, τους επέτρεπε να κινούνται με άνεση.
Η ζωή στη Ρώμη.
Η ηγεμονία του Αυγούστου, του πρώτου ρωμαίου αυτοκράτορα, άρχισε το 27 π.Χ. Τότε εγκαινιάζεται η Pax Romana, μια περίοδος πολιτικής σταθερότητας και ευημερίας που κράτησε σχεδόν 200 χρόνια. Στη διάρκειά της, οι Ρωμαίοι κυριαρχούσαν στη Μεσόγειο και στο μεγαλύτερο τμήμα της Δ. Ευρώπης. Η αυτοκρατορία ήταν ένα οργανωμένο και συγκεντρωτικό κράτος. Ένα επαρκές οδικό δίκτυο συνέδεε τις επαρχίες με την πρωτεύουσα, τη Ρώμη. Οι ρωμαϊκές λεγεώνες υπεράσπιζαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Οι πολίτες της είχαν κοινό δίκαιο, κοινή κουλτούρα και μια κοινή γλώσσα, τα λατινικά.
Πομπηία.
Το 79 μ.Χ. εξερράγη ξαφνικά ο Βεζούβιος, ένα ηφαίστειο κοντά στη Νεάπολη της Ν. Ιταλίας, που για χρόνια ήταν σβηστό. Καυτή στάχτη και σύννεφα δηλητηριωδών αερίων πλημμύρισαν τη γειτονική πόλη Πομπηία. Ύστερα από διαδοχικές εκρήξεις, η Πομπηία θάφτηκε κάτω από ένα στρώμα ηφαιστειακής στάχτης ύψους 9 μ.
Προσωπική μαρτυρία.
Ο ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος ο Νεότερος ήταν μάρτυρας της έκρηξης του Βεζούβιου, στην οποία σκοτώθηκε ο θείος του.
Μετά την έκρηξη του Βεζούβιου, το 79 μ.Χ., η Πομπηία έμεινε για αιώνες ξεχασμένη, θαμμένη κάτω από την ηφαιστειακή στάχτη. Το 18ο αιώνα, άρχισαν στην περιοχή ανασκαφές, που έφεραν στο φως τα ερείπια της Πομπηίας, τις κατοικίες, τα καταστήματα και τα δημόσια κτίριά της. Η Πομπηία πρόσφερε στους αρχαιολόγους ανεκτίμητο πληροφοριακό υλικό για την καθημερινή ζωή σε μια ρωμαϊκή πόλη.
Ρωμαϊκή κοινωνία.
Στο ρωμαϊκό κόσμο ήταν πολύ σημαντική η κατοχή της ιδιότητας του cives, δηλαδή του Ρωμαίου πολίτη. Αρχικά, το δικαίωμα αυτό περιοριζόταν αυστηρά σε εκείνους που ζούσαν στη Ρώμη. Το 89 π.Χ. το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη επεκτάθηκε σε όλη την Ιταλία. Το 212 μ.Χ. η ρωμαϊκή υπηκοότητα παραχωρήθηκε σε όλους τους ελεύθερους άντρες που ζούσαν εντός των συνόρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, το δικαίωμα αυτό δεν επεκτάθηκε ποτέ στους δούλους και τις γυναίκες.
Οι ρωμαϊκές τάξεις.
Η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν οργανωμένη σύμφωνα με μια αυστηρή ιεραρχία. Αυτή η διαίρεση της κοινωνίας άρχισε πολύ νωρίς στη ρωμαϊκή ιστορία, περίπου τον 6ο αιώνα π.Χ. Οι πιο προνομιούχοι και ισχυροί ρωμαίοι πολίτες ήταν οι πατρίκιοι. Πολλοί πατρίκιοι ήταν απόγονοι πλούσιων ρωμαίων γαιοκτημόνων και πολιτικών οικογενειών. Οι συγκλητικοί, που κυβερνούσαν τη Ρώμη, προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες πατρικίων. Η ιεραρχικά δεύτερη τάξη ήταν οι ιππείς, που συνήθως ήταν πλούσιοι έμποροι ή τραπεζίτες. Πολλοί υπηρετούσαν στο ρωμαϊκό στρατό ή στο διοικητικό μηχανισμό του ρωμαϊκού κράτους.
Πληβείοι.
Η μεγάλη μάζα των κοινών πολιτών ήταν οι πληβείοι, οι πιο φτωχοί πολίτες. Σταδιακά οι πληβείοι έγιναν πολιτικά ισότιμοι με τους πατρίκιους και τους ιππείς, και μπορούσαν να διοριστούν σε ανώτερες θέσεις στο στρατό και την κυβέρνηση.
Δούλοι.
Στην κατώτερη βαθμίδα της ρωμαϊκής κοινωνίας βρίσκονταν οι σκλάβοι, που εκτελούσαν τις πιο δύσκολες και βρόμικες εργασίες. Οι Ρωμαίοι έκαναν δούλους τους λαούς που κατακτούσαν. Οι σκλάβοι δεν είχαν ούτε ελευθερία ούτε δικαιώματα. Ωστόσο, ακόμα και στις γραμμές των σκλάβων υπήρχαν κοινωνικές διακρίσεις. Η σκληρή ζωή ενός σκλάβου που εργαζόταν στα ορυχεία ήταν πολύ διαφορετική από την καθημερινή ζωή ενός μορφωμένου Έλληνα σκλάβου που εργαζόταν ως παιδαγωγός των παιδιών μιας ρωμαϊκής οικογένειας. Ωστόσο, από τον 1ο αιώνα μ.Χ. οι συνθήκες ζωής των σκλάβων βελτιώθηκαν και πολλοί από αυτούς έγιναν απελεύθεροι.
Ρωμαϊκή κατοικία.
Οι πλούσιοι Ρωμαίοι ζούσαν σε ευρύχωρες κατοικίες στην πόλη. Η εξωτερική όψη των σπιτιών είχε λίγες πόρτες και κάγκελα στα παράθυρα, για να αποθαρρύνονται οι κλέφτες.
Ξέρετε ότι…
Τα λατινικά ήταν η καθομιλουμένη γλώσσα σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Επειδή τα λατινικά δεν μιλιούνται πια σήμερα, λέγονται «νεκρή» γλώσσα. Ωστόσο, πολλές σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως τα ιταλικά, τα ισπανικά, τα γαλλικά και τα ρουμανικά, προέρχονται από τα λατινικά. Επίσης, πολλές λέξεις της αγγλικής και άλλων γλωσσών έχουν λατινική ρίζα.
Αρχαία Αίγυπτος
Τουταγχαμών.
Ο Τουταγχαμών έγινε φαραώ της Αιγύπτου σε ηλικία 9 χρόνων. Όμως η βασιλεία του ήταν σύντομη (1361 – 1352 π.Χ.), καθώς πέθανε γύρω στα 19 του χρόνια. Κανείς δεν ξέρει γιατί ο Τουταγχαμών πέθανε τόσο νέος. Κάποια σημάδια στο κρανίο του δείχνουν ότι ίσως δολοφονήθηκε.
Νεκρική μάσκα.
Το Νοέμβριο του 1922, ο άγγλος αρχαιολόγος Χάουαρντ Κάρτερ ανακάλυψε τον τάφο του Τουταγχαμών. Η χρυσή μάσκα του φαραώ ζυγίζει πάνω από 10 κιλά.
Ξέρετε ότι…
Το 1922 ανακαλύφθηκε ο περίφημος τάφος του Τουταγχαμών στην Κοιλάδα των Βασιλέων. Περιείχε πάμπολλα αντικείμενα, από έπιπλα και μουσικά όργανα μέχρι κοσμήματα, που υποτίθεται ότι θα χρησιμοποιούσε ο φαραώ στη μεταθανάτια ζωή. Πολλά είναι από ατόφιο χρυσάφι ή στολίζονται με φύλλα χρυσού. Το εσωτερικό φέρετρου του παιδιού – βασιλιά είναι φτιαγμένο με 90 κιλά συμπαγή χρυσό.
Πυραμίδες.
Οι πυραμίδες είναι τα ταφικά μνημεία των πρώτων φαραώ. Έχουν τετράγωνη βάση, τέσσερις κεκλιμένες τριγωνικές πλευρές κι έναν εσωτερικό ταφικό θάλαμο. Η κατασκευή τους απαιτούσε πολλά χρόνια. Αφού ολοκληρώνονταν οι ταφικές τελετουργίες, η πυραμίδα σφραγιζόταν, ώστε να μην κλαπούν τα πολύτιμα κτερίσματα. Όμως ως το 1000 π.Χ. όλες οι πυραμίδες είχαν συληθεί από τυμβωρύχους.
Ταρίχευση.
Οι Αιγύπτιοι ταρίχευαν τους νεκρούς, προετοιμάζοντάς τους για τη μεταθανάτια ζωή. Πρώτα αφαιρούσαν τα εσωτερικά όργανα και ράντιζαν τις κοιλότητες του σώματος με φοινικόκρασο. Μετά κάλυπταν το σώμα με ένα αλατούχο μείγμα και το άφηναν έτσι 70 ημέρες. Στο τέλος, ξέπλεναν το σώμα και το τύλιγαν με λινούς επιδέσμους.
Ξέρετε ότι…
Η ταρίχευση των νεκρών και οι ταφικές τελετές στην αρχαία Αίγυπτο διαρκούσαν 70 ημέρες. Η αφυδάτωση του σώματος διαρκούσε 40 ημέρες και η σπαργάνωση 15. Μια από τις πιο σημαντικές τελετές ήταν το «άνοιγμα του στόματος» της μούμιας. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι έτσι ο νεκρός θα είχε έλεγχο του σώματός του στη μεταθανάτια ζωή, θα μπορούσε δηλαδή να τρώει, να πίνει και να βαδίζει.
Αυτό το ebook είναι της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη και δημοσιεύεται στην Ματιά με την άδεια της. Εμείς από αυτές τις γραμμές θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά την συγγραφέα του για την άδεια δημοσίευσης που μας έδωσε.
Τα πνευματικά δικαιώματα του ανήκουν στην συγγραφέα του, Αμαλία Κ. Ηλιάδη. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική ή μερική, περιληπτική, κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου της έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης, ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα. (Νόμος 2121/1993 & διεθνής σύμβαση της Βέρνης που έχει κυρωθεί με τον Ν.100/1975).
Για να μάθετε για την Αμαλία Κ. Ηλιάδη κάντε κλικ εδώ.
