Ιανουάριος ο 1ος μήνας του έτους
Ο μήνας που ξεκινά με δώρα, τραγούδια, χαρές, γεμάτα τραπέζια -ξέχειλα με καλούδια αλμυρά και γλυκά- και χαμόγελα σε όλα τα πρόσωπα. Ένας καινούργιος χρόνος αρχίζει φορτωμένος -από την πρώτη του ημέρα- με ελπίδες, όνειρα και λίστες γεμάτες με ευχές και υποσχέσεις για το τι θα θέλαμε να καταφέρουμε να πραγματοποιήσουμε.
Οι Βυζαντινοί, με το πρώτο λάλημα του πετεινού έβγαιναν στα κατώφλια των σπιτιών τους για να κρεμάσουν στις πόρτες κλαδιά από δάφνη ή θάμνους και άλλα δέντρα πιστεύοντας ότι δίνουν ευτυχία και ευζωία. Αγαπημένες ημέρες για τους μαθητές που δεν είχαν σχολείο και ποινές από τους δασκάλους τους. Την πρώτη του μηνός έτρεχαν να ευχηθούν στους γονείς τους κι εκείνοι τα αντάμειβαν με νομίσματα. Αν μάλιστα τα οικονομικά τους το επέτρεπαν, τότε το νόμισμα που τους πρόσφεραν ήταν ένα αστραφτερό, χρυσό νόμισμα!
Πάντα οι πρώτες ευχές ήταν από και προς τους οικείους. Μετά από αυτό όμως ξεχύνονταν στους δρόμους και στα καλντερίμια όπου γύριζαν από σπίτι σε σπίτι προσφέροντας οπωρικά που πάνω τους είχαν καρφωμένο ένα νόμισμα και λαμβάνοντας ένα οπωρικό που είχε πάνω του καρφωμένο ένα νόμισμα διπλάσιας αξίας.
Κατά τα άλλα σε γενικές γραμμές τα έθιμα και οι συνήθειες ήταν πάνω κάτω ίδια με τα δικά μας. Αντάλλασσαν δώρα (καρπούς, νομίσματα, γλυκά κτλ). Ζούσαν την πρώτη μέρα του χρόνου μέσα σε γλέντια και χαρές, πλούσια τραπέζια και καλοπέραση μιας και πίστευαν πως όπως περνούσαν την πρώτη ημέρα του χρόνου, θα περνούσαν και όλο το χρόνο. Η μεγαλύτερή τους διασκέδαση ήταν να μεταμφιέζονται σε ζώα και να τραγουδούν, να πηδούν, να χορεύουν και κυρίως να πειράζουν με αστεία τους διαβάτες που τύχαιναν στο δρόμο τους. Δεν δίσταζαν όμως και να μπαίνουν σε σπίτια και να αναστατώνουν με τα καμώματά τους τους ιδιοκτήτες τους.
Το ποδαρικό τηρούνταν με ακόμη μεγαλύτερη αυστηρότητα. Τα τυχερά παιχνίδια ήταν στις δόξες τους, ιδιαιτέρως τα ζάρια (οι κύβοι όπως τα έλεγαν τότε) όπου παίζονταν από δούλους και αφεντικά αντάμα. Τις μέρες αυτές δεν γινόντουσαν δικαστήρια ούτε τιμωρίες δίνονταν. Επίσης, αυτοί που είχαν κάνει ελαφρά πταίσματα έπαιρναν χάρη!
Ονομασίες του Ιανουαρίου
Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από τον θεό Ιανό (Janus των Ρωμαίων). Το 46π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρ μετέθεσε την αρχή του χρόνου από την 1η Μαρτίου (όπου εορταζόταν) στην 1 Ιανουαρίου. Ο Ιανός, ο διπρόσωπος θεός που ταίριαζε τέλεια στη θέση που του δόθηκε, κοιτάζοντας με το ένα του πρόσωπο τον παλιό χρόνο και με το άλλο τον νέο που μόλις ξεκινά.
Τον Ιανουάριο τον λέμε και:
– Γεννάρη, γιατί γεννά (μεγαλώνει) η μέρα και γεννούν τα αρνιά.
– Πρωτάρη, επειδή είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου.
– Καλαντάρη, μιας και λέμε τα κάλαντα (των Θεοφανίων).
– Γατόμηνα, αφού στις μέρες του συνήθως ζευγαρώνουν οι γάτες.
– Κρυαρίτη, από τα μεγάλα κρύα που κάνει στις μέρες του.
– Μεσοχείμωνα, επειδή είναι ο μεσαίος μήνας του χειμώνα.
– Τρανό και Μεγάλο Μήνα, αφού έχει 31 μέρες.
Γιορτές τον Ιανουάριο
Η πρώτη Ιανουαρίου είναι αφιερωμένη στον Άγιο Βασίλειο τον Μέγα!
Στις 6 του μηνός γιορτάζουμε τα Άγια Θεοφάνια. Την ημέρα δηλαδή που βαφτίστηκε ο Χριστός από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαφτιστή.
Η 7η Ιανουαρίου είναι η μέρα που τιμούμε τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαφτιστή.
Του Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου Νύσσης στις 10 Ιανουαρίου.
Στις 17 Ιανουαρίου του Αγίου Αντωνίου του Μέγα και στις 18 του Αγίου Αθανασίου.
Τη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου του Ναζιανζηνού τιμούμε στις 25 του μηνός και στις 28 του Αγίου Εφραίμ του Σύρου.
Τέλος, η 30η Ιανουαρίου είναι αφιερωμένη στη μνήμη των Τριών Ιεραρχών. Σχολική γιορτή δασκάλων και μαθητών. Ημέρα που στα σχολειά δεν γίνονται μαθήματα, αλλά οι μαθητές και οι καθηγητές πηγαίνουν στην εκκλησία για να τιμήσουν τους τρεις σοφούς δασκάλους της εκκλησίας μας.
Έθιμα και Δοξασίες τον Ιανουάριο
Με το που ξεκινά ο μήνας, έχουμε “Το ποδαρικό” που γίνεται την 1η Ιανουαρίου. Το ποιός θα μπει πρώτος στο σπίτι, δηλαδή, τηρείται με προσοχή μιας και πιστεύεται πως θα πρέπει αυτός που το κάνει να είναι τυχερός (γουρλής) και να φέρει τύχη τόσο στο σπιτικό όσο και σε εκείνους που μένουν σε αυτό.
Σύνηθες να κάνουν τα παιδιά το ποδαρικό λοιπόν που τα παλαιότερα χρόνια τριγύριζαν στις γειτονιές κρατώντας ένα χλωρό ραβδί από δέντρο με ιδιαίτερα σκληρό ξύλο. Πιστεύεται πως το χλωρό αυτό κλαδί θα ξυπνά τη ζωή μέσα σε όλα τα καλά. Σε άλλες περιοχές κρατούν κάποιο φρούτο της εποχής (μήλο, πορτοκάλι) που συμβολίζουν την ζωή και την αφθονία. Φυσικά προσφέρονται και τα ανάλογα κεράσματα από τους νοικοκυραίους: νομίσματα, γλυκά και κεράσματα κάθε είδους.
Ταυτόχρονα με το ποδαρικό έχουμε και το σπάσιμο του ροδιού, που συμβολίζει αφθονία και ευτυχία. Στην περιοχή της Αράχωβας μάλιστα, μαζί με το ρόδι κρατούν και μια πέτρα (λιθάρι) που την έχουν αφήσει τη νύχτα κάτω από τ’ άστρα (ξασπρισμένη). Εύχονται λοιπόν στους νοικοκύρηδες “Να είστε σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόιδι γεμάτοι” και τα πετούν στο κατώφλι του σπιτιού.
Παλιά οι άνθρωποι δεν ξενυχτούσαν για το άλλαγμα του χρόνου, οπότε το ποδαρικό και το σπάσιμο του ροδιού γινόταν νωρίς το πρωί.
Στις μέρες μας οι άνθρωποι συγκεντρώνονται και γιορτάζουν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, ξεφαντώνουν και γλεντούν μέχρι τις μικρές νυχτερινές ώρες οπότε τότε, το βράδυ με την αλλαγή του χρόνου, γίνεται το ποδαρικό και το σπάσιμο του ροδιού.
Άλλο έθιμο της πρώτης ημέρας του Ιανουαρίου είναι η Βασιλόπιτα. Αλμυρή ή γλυκιά, ανάλογα με τον τόπο, κρύβει μέσα της το φλουρί που όποιος το βρει θα συνοδεύεται από τύχη όλη τη χρονιά. Κομμάτι του Άη Βασίλη πρώτα, του Χριστού, της Παναγίας, του σπιτιού στη συνέχεια, των νοικοκυραίων, όλης της οικογένειας, χωρίς να ξεχνάμε το κομμάτι του φτωχού αλλά και του αυτοκινήτου, της επιχείρησης (μαγαζιού), καϊκιού ή ακόμη και των ζώων, οικόσιτων και μη.
Το γούρι ή αλλιώς η γνωστή σε όλους μας κρεμμύδα ή αγριοκρέμμυδο ή άγριο κρεμμύδι. Παρ’ όλο που έχει ξεριζωθεί από το χώμα, κρατά μέσα της τη δύναμή της και συνεχίζει να είναι πράσινη ή ακόμη και να βγάλει νέα φύλλα. Σαν μήνυμα ελπίδας, δύναμης και ανάπτυξης.
Στον Πόντο αλλά και στη βόρεια Ελλάδα, οι άνθρωποι μεταμφιέζονται σε ζώα (αρκούδα, λύκος, πετεινός κτλ) ή και σε επαγγελματίες ή ιδιότητες (γιατρός, ο γαμπρός, η νύφη, ο καπετάνιος κτλ). Οι μασκαρεμένοι τριγυρίζουν στους δρόμους του χωριού ή της πόλης και στήνουν αυτοσχέδια σκετς που συνήθως αφορούν την γονιμότητα.
Ένα ακόμα έθιμο της πρωτοχρονιάς, είναι τα “χρονοπολίσματα”. Ο κόσμος ανταλλάσσει δώρα και ευχές κάνοντας επισκέψεις (ιδιαίτερα τα βαφτιστήρια στους νονούς τους). Όλοι εύχονται χρόνια πολλά προσφέροντας τα δώρα για τα χρόνια πολλά, δηλαδή τα “χρονοπολίσματα”.
Και τέλος τα τυχερά παιχνίδια! Είτε με μάρκες πάνω στην πράσινη τσόχα, είτε με ξηρούς καρπούς και “πάρτα όλα” (την σβούρα που ορίζει πόσα θα βάλεις ή πόσα θα πάρεις) στο οικογενειακό γιορτινό τραπέζι είθισται να δοκιμάζουν την τύχη τους μικροί-μεγάλοι, έτσι, “για το καλό”.
Αφήνοντας πίσω μας την πρώτη του μηνός, φτάνουμε στις 5, την παραμονή των Φώτων. Την μέρα που τα παιδιά ξαναβγαίνουν στους δρόμους για να πούνε τα κάλαντα των Φώτων! Η ημέρα είναι μεγάλη και αυστηρή ανάλαδη (χωρίς λάδι) νηστεία, που σκοπό της έχει να “καθαρίσει” το σώμα μας για να πάρει την επομένη τον αγιασμό.
Την επομένη, ανήμερα των Θεοφανίων, έχουμε τον Αγιασμό των Υδάτων. Ο πρώτος Αγιασμός των Θεοφανίων (φώτιση ή πρωτάγιαση) γίνεται στην εκκλησία. Ακολουθεί ο Μεγάλος Αγιασμός.
Οι παπάδες και το εκκλησίασμα βγαίνουν από την εκκλησία και αν είναι δυνατό κατευθύνονται προς το πλησιέστερο ποτάμι, λίμνη, ή θάλασσα ή σε κάποια δεξαμενή νερού. Οι βουτηχτάδες (οι νέοι που θα βουτήξουν να πιάσουν τον σταυρό), κάθονται σε απόσταση από τον ιερωμένο, απέναντί του ή πλαγίως και περιμένουν να πετάξει ο ιερέας τον σταυρό για να αγιάσει τα νερά. Τότε βουτούν στα παγωμένα νερά και συναγωνίζονται ποιος θα πιάσει πρώτος το σταυρό.
Αυτός που θα τον ανεβάσει στην επιφάνεια, μετά το τέλος της λειτουργίας περνάει από όλους τους πιστούς ή γυρίζει σε όλα τα σπίτια του χωριού και μαζεύει φιλοδωρήματα. Όλοι παίρνουν αγιασμό σε μπουκαλάκια ή γυάλινα δοχεία και πίνει τρεις γουλιές ο καθένας.
Με αυτόν αγιάζουν όλους τους χώρους του σπιτιού, τα καρποφόρα δέντρα, τα ζώα, τα χωράφια, τα εργαλεία για την δουλειά τους, το αυτοκίνητο και γενικά πιστεύεται ότι με τον αγιασμό όλα αποκτούν ξανά δύναμη, αξία και κυρίως καθαρότητα.
Στις παράλιες περιοχές βουτούν τα εργαλεία στην θάλασσα μετά τον αγιασμό και φυσικά βρέχουν τις βάρκες και τα καΐκια. Μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας και του Μεγάλου Αγιασμού, οι ιερείς περνούν και “αγιάζουν” τα σπίτια βουτώντας στον αγιασμό κλωνάρια βασιλικού και ραντίζοντας τον χώρο.
Την ημέρα αυτή που βαφτίστηκε ο Χριστός από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαφτιστή, κατά την παράδοση οι καλικάτζαροι φεύγουν τρομαγμένοι για να ξαναχωθούν στα έγκατα της γης. Έχει φτάσει το τέλος του δωδεκαημέρου. Τα παγανά φεύγουν με το που θα πλησιάσει να ξημερώνει. Με το τρίτο κοκόρισμα (κράξιμο) του μαύρου πετεινού, θα πρέπει ήδη να έχουν επιστρέψει στα έγκατα της γης. Εκεί θα συνεχίσουν την δουλειά που άφησαν ατελείωτη όταν έφυγαν βιαστικά για να ανέβουν στον πάνω κόσμο. Να πριονίζουν δηλαδή το δέντρο που στηρίζει τον κόσμο. Αυτό, κατά τη διάρκεια της απουσίας τους, είχε ξαναγίνει ακέραιο κι εκείνοι… άντε πάλι από την αρχή, και ρίχνονται πάλι με τα μούτρα στο πριόνισμα. Η βιασύνη τους να φύγουν είναι μεγάλη γιατί αν δεν προλάβουν να φύγουν πριν χαράξει η αυγή, τότε παγιδεύονται πάνω στη γη και γίνονται σκλάβοι των ανθρώπων μέχρι την αρχή του επόμενου δωδεκαημέρου.
Στις 8 Ιανουαρίου, της Αγίας Δομνίκης ή Δόμνης, στη Μακεδονία τελούσαν έθιμα οι προερχόμενοι πρόσφυγες από την Ανατολική Ρουμελία. Αυτή τη μέρα τιμούσαν την μπάμπω, δηλαδή τη μαμή του χωριού. Οι γυναίκες που ήταν σε ηλικία τεκνοποίησης φορούσαν τα γιορτινά τους ρούχα και επισκέπτονταν τη μαμή κρατώντας στα χέρια τους δώρα σχετικά με το επάγγελμά της (σαπούνια, κεντητές πετσέτες, κ.α.) αλλά και διάφορα φαγώσιμα, καλούδια και ποτά. Όταν συγκεντρώνονταν όλες οι γυναίκες, κάθιζαν τη μαμή σε χρυσοστόλιστη πολυθρόνα (θρόνο) στολισμένη με λουλούδια πασπαλισμένα με χρυσόσκονη αλλά και πλεξούδες σκόρδων και κρεμμυδιών. Στο λαιμό της φόραγαν κολιέ (περιδέραιο) με ξερά σύκα, χαρούπια και σταφίδες. Οι γυναίκες επίσης της έριχναν νερό για να πλύνει (όπως πριν από τη γέννα) τα χέρια της και στη συνέχεια της έδιναν να φιλήσει ένα λουκάνικο ή ένα πράσο που είναι (λόγω σχήματος) σύμβολα γονιμότητας. Στη συνέχεια ακολουθούσε μεγάλο γλέντι και φαγοπότι. Όταν τελείωνε το γλέντι, έβαζαν τη μαμή πάνω σε μια άμαξα και την ακολουθούσαν από πίσω πηγαίνοντας προς τη βρύση του χωριού. Σε όλη τη διαδρομή τραγουδούσαν, χόρευαν και έλεγαν πικάντικα αστεία. Μόλις έφταναν, δε, στη βρύση κατάβρεχαν με νερό τη μαμή. Καθ’ όλη τη διάρκεια των δρώμενων οι άντρες δεν έβγαιναν από τα σπίτια τους γιατί αλλιώς… αλίμονό τους αν έπεφταν στα χέρια των γυναικών!
Στις 18, στην γιορτή του Αγίου Αθανασίου, στις αγροτικές περιοχές πανηγυρίζουν τρώγοντας βόδι ή πρόβατα ή έστω κόκορα που έχουν σφάξει. Την ημέρα αυτή δεν αρχίζουν (ξεκινούν) κάποια δουλειά γιατί είναι της “Άσπρης”, ούτε νοικοκυριό γίνεται εκείνη την ημέρα (μπουγάδες, σκουπίσματα, ζυμώματα).
Δείτε επίσης στη Ματιά:
Γεωργικές εργασίες τον Ιανουάριο
Πέρα από την σπορά (σε σπορεία ή στο χωράφι) και την συγκομιδή λαχανικών και φρούτων που αναφέρονται παρακάτω, οι γεωργικές εργασίες το μήνα αυτό, είναι λιγοστές και επικεντρώνονται κυρίως στην δενδροκομία.
Οι δενδροκαλλιεργητές πραγματοποιούν αρόσεις, περιλακκώσεις και λιπάνσεις των δέντρων. Τον Γενάρη εκτελούνται και κάποια κλαδέματα δέντρων, κυρίως σε μηλιές, αχλαδιές, κυδωνιές και καστανιές.
Ποια λαχανικά φυτεύουμε τον Ιανουάριο
Οι καλλιεργητές τον μήνα Ιανουάριο φυτεύουν σε σπορία ή στο χωράφι τα εξής λαχανικά:
Αντίδι
Αρακάς
Κουκιά
Μαρούλι
Μελιτζάνα
Ντομάτα
Πιπεριά
Ραδίκι
Ρόκα
Ποια λαχανικά είναι φρέσκα τον Ιανουάριο
Τον Ιανουάριο είναι στην εποχή τους τα λαχανικά:
Αντίδι
Αρακάς
Καρότο
Κουκιά
Κουνουπίδι
Λάχανο
Μαρούλι
Μπρόκολο
Παντζάρι
Πατάτα
Ραπάνι
Ραδίκι
Ρόκα
Σέλινο
Σέσκουλο
Σπανάκι
Σταμναγκάθι
Σχοινόπρασο
Ποια φρούτα είναι φρέσκα τον Ιανουάριο
Τα φρέσκα φρούτα του Γενάρη είναι τα:
Ακτινίδια
Γκρέϊπφρουτ
Λεμόνια
Μανταρίνια
Μήλα
Πορτοκάλια
Παροιμίες για τον μήνα Ιανουάριο
Του Γενάρη το φεγγάρι λάμπει σαν μαργαριτάρι.
(Την παροιμία αυτή μας έστειλε ο Σταμάτης Χατζησταματίου, τον οποίο και ευχαριστούμε πολύ!)
Χιόνισ’ έβρεξ’ ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ’ αλέθουν.
Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές θα ‘ν’ τον Αλωνάρη.
Του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει.
Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τη Λαμπρή βρεμένη.
Αρχιμηνιά, καλή χρονιά, με σύγκρυα και παγωνιά.
Γενάρη γέννα το παιδί, Φλεβάρη, φλέβισέ το.
Γενάρη, μήνα του Χριστού κι αρχιμηνιά του κόσμου.
Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξύδι.
Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο.
Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα να ‘ναι μέρα.
Του Γενάρη το φεγγάρι την ημέρα σιγοντάρει (πλησιάζει).
Κότα πίτα το Γενάρη, κόκορα τον Αλωνάρη (επειδή η κότα το Γενάρη είναι πιο νόστιμη και ο κόκορας είναι πιο νόστιμος τον Ιούλιο).
Κότα, χήνα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη.
Όρνιθα το Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη.
Ο Γενάρης δε γεννά μήτε αυγά μήτε πουλιά, μόνο κρύο και νερά.
Ο Γενάρης κι αν γεννάται, του καλοκαιριού θυμάται.
Ο λαγός και το περδίκι κι ο καλός ο νοικοκύρης το Γενάρη χαίρονται.
Όποιος σπέρνει το Γενάρη, παίρνει την ανεμοζάλη.
Το Γενάρη κόβε ξύλα και φεγγάρι μην κοιτάζεις.
Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μην κοιτάζεις.
Κόψε ξύλο τον Γενάρη και μην καρτερείς φεγγάρι.
Αδελφέ Μιχάλη, τώρα τον Γενάρη, οι δύο ένας γίνονται και ο μοναχός κουβάρι.
Ο Γενάρης και αν γεννά του καλοκαιριού μηνά.
Το Γενάρη το ζευγάρι διάβολος θε να το πάρει.
Απ’ τ’ Αγι – Αντωνιού και πέρα δώσ’ του φουστανιού σου αέρα.
